W ostatnich latach w intensywnym chowie bydła i wysokiej już wydajności obserwuje się niepokojące tendencje: znaczące pogorszenie wskaźników rozrodu, skrócenie użytkowania krów, zwiększenie kosztów inseminacji oraz pogorszenie opłacalności produkcji mleka (Emanuelson i Oltenacu, 1998). Badania wskazują, że zwiększenie wydajności mleka o 3000 kg w latach 1950 do 1986 spowodowało zmniejszenie skuteczności pierwszego krycia krów wieloródek o 14% (Smith, 1986).
O dobrej zdrowotności krów decyduje szereg czynników jednak wydaje się, że pierwszoplanowe znaczenie ma żywienie krów w okresie okołoporodowym, czyli w zasuszeniu oraz podczas pierwszych 60-ciu dni laktacji. Prawidłowy przebieg okresu zasuszenia determinuje opłacalność produkcji w całej laktacji, a lepsze zrozumienie biologii tego okresu jest kluczem do ograniczenia problemów, zważywszy, że wpływ utrzymania krów w okresie zasuszenia jest słabo poznany w porównaniu do wiedzy dotyczącej utrzymania krów w i po szczycie laktacji (Drackley, 1999).
Prawidłowe żywienie krów w okresie zasuszenia, obejmujące utrzymanie odpowiedniej kondycji (BCS<3,75), dostosowanie żywienia energetyczno-białkowego, mineralno-witaminowego i odpowiednie przygotowanie (zarówno organizmu krowy jak i mikroorganizmów żwacza przed wycieleniem do intensywnego żywienia po wycieleniu) ma decydujący wpływ na ograniczenie występowania chorób metabolicznych i utrzymanie dobrej zdrowotności krów w pierwszych tygodniach laktacji.
Okres zasuszania jest trudnym dla zwierzęcia momentem, w którym dochodzi do głębokich zmian metabolicznych i hormonalnych. Zmiany te wymuszają dostosowanie się organizmu do nowych warunków, w tym zmiany sposobu gospodarowania energią. Ponieważ hormony są czynnikami sterującymi procesami metabolicznymi, z jednej strony istotną rzeczą jest poznanie zachodzących w okresie zasuszania zmian profilu wydzielania hormonów związanych z gospodarowaniem energią, z drugiej strony w oparciu o dostrzeżone zmiany hormonalne można wnioskować kierunku przebiegających w organizmie procesów i można oceniać skuteczność różnego sposobu zasuszania.
W okresie przejściowym następują dynamiczne zmiany statusu fizjologicznego, metabolicznego i hormonalnego organizmu krowy, który przygotowuje się do porodu i laktacji (Drackley, 1999). Prawidłowy przebieg okresu zasuszenia zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób metabolicznych, poprawia odporność i wyniki produkcyjne w całej laktacji.
Dotychczasowe, ogólnie przyjęte i powszechnie stosowane zasady dzielą okres zasuszenia na dwa podokresy: zasuszenie właściwe i okres przejściowy. W zasuszenie właściwym, które z reguły trwa ok. 5 tygodni, zaleca się stosowanie dawki pokarmowej o małej koncentracji energii i stosunkowo dużej zawartości węglowodanów strukturalnych (NDF-40%SM) i umiarkowanej białka (ok. 12% SM) (Nowak i in. 2006, Dann i in 2006). Zdaniem Danna i in. (2006) brakuje aktualnych badań poświęconych pierwszemu okresowi zasuszenia (far off), a szczególnie koncentrujących się na zależnościach między tym okresem zasuszenia a laktacją.
Bardzo ciekawe wyniki uzyskali Douglas i in. (2006), Dann i in. (2006), którzy wykazali pozytywny wpływ żywienia dawką o umiarkowanej koncentracji energii (80% zapotrzebowania wg norm NRC) we właściwym okresie zasuszenia (far off) na pobranie suchej masy, bilans energii i koncentrację WKT i kwasu betahydroksymasłowego w surowicy krwi do 10 dnia laktacji. Wykazano również, że uboższe od aktualnie obowiązujących norm żywienie w I etapie zasuszenia ograniczyło w mniejszym stopniu pobranie suchej masy w ostatnim tygodniu przed wycieleniem. Friggens i in. (2004) twierdzą, że duży udział słomy w tym etapie zasuszenia może wpłynąć pozytywnie na lepsze przygotowanie żwacza do większego spożycia po wycieleniu. Również w innych badaniach ograniczenie dawki do 75% zapotrzebowania określonego aktualnymi normami żywienia, w okresie zasuszenia od 10 do 6 tyg przed wycieleniem spowodowało szybsze zwiększenie pobrania suchej masy w laktacji (Kunz i in.1985, Tesfa i in. 1999, Agenas i in. 2003, Kokkonen 2005). Dodatkowo, krowy żywione poniżej zapotrzebowania nie ograniczyły pobrania suchej masy w ostatnim tygodniu zasuszenia. Holtenius i in. (2003) wykazali, że żywienie dawkowane w pierwszym etapie zasuszenia korzystnie zmniejszyło uruchamianie rezerw energetycznych po wycieleniu.
Druga część okresu zasuszenia, która z reguły trwa ok. 3-4 tygodni, powinna służyć przygotowaniu przewodu pokarmowego (błona śluzowa żwacza), i mikroorganizmów żwacza do bezpiecznego wykorzystania dużej ilości pasz treściwych (węglowodanów niestrukturalnych)(Annen 2004). Pasze te niejednokrotnie stanowią więcej niż połowę suchej masy dawki krowy wysoko wydajnej w laktacji. Wprowadzenie w tym czasie do dawki pokarmowej przed wycieleniem (3 tyg.) mieszanki treściwej, w której dominują węglowodany niestrukturalne powoduje zwiększenie koncentracji energii oraz wpływa pozytywnie na pobranie suchej masy (Minor in.1998). Niektóre wyniki badań wykazały istotną pozytywną zależność pomiędzy pobraniem suchej masy w okresie przejściowym przed wycieleniem i bardzo istotnym dla każdego hodowcy pobraniem suchej masy w okresie laktacji, które mogło sprzyjać polepszeniu bilansu energetycznego krowy w laktacji (Grummer i in. (1995).
Dodatek paszy treściwej, w której z reguły dominuje skrobia, ma na celu przygotowanie mikroorganizmów żwacza do rozkładu węglowodanów niestrukturalnych w żwaczu. Dodatek paszy treściwej przed wycieleniem spełnia jeszcze jedną ważną funkcję – stymuluje rozwój brodawek żwacza, które w pierwszej fazie zasuszenia ulegają zmniejszeniu. W żwaczu w wyniku fermentacji skrobi produkowane są głównie propioniany i maślany, które stymulują odbudowę brodawek żwacza (optymalna wysokość 1,2 cm) . Proces ten trwa minimum około 5 tygodni – trzy tygodnie przed wycieleniem i dwa tygodnie po wycieleniu (Dirksen i in.,1985). Prawidłowe i pełne rozwinięcie się brodawek żwacza jest bardzo ważne: zapewnia właściwe wchłanianie produktów fermentacji i ogranicza ryzyko występowanie kwasicy metabolicznej (Vandehaar i in.1999). Jednak ostatnie wyniki badań nie potwierdziły bezpośredniego wpływu dawki pokarmowej w drugim okresie zasuszenia na długość i powierzchnię brodawek żwaczowych.
W badaniach Rabelo i in. (2003) obejmujących ostatnie 28 dni zasuszenia nie wykazano wpływu dawki pokarmowej o zróżnicowanej koncentracji energii oraz NDF w suchej masie (32 lub 40%) na bilans energii krów wieloródek po wycieleniu i produkcję FCM. Podobne wyniki uzyskali inni autorzy: Vandechaar i in (1999), Mashek i Beede (2000), Keady i in.,2001). Jakkolwiek Holcomb i in.(2001), Douglas i in., 2001) zanotowali pozytywny wpływ dawki pokarmowej o małej koncentracji energii na wydajność krów w pierwszym okresie laktacji.
Zwiększenie koncentracji energii przed wycieleniem (Vandenhaar i in. 1999, Rabelo i in. 2005, ) nie miało wpływu na status metaboliczny krowy w pierwszych trzech tygodniach laktacji, jakkolwiek zaobserwowano korzystne tendencje w zmianach wskaźników biochemicznych krwi (insulina,WKT i glukoza) w 7 dniu przed wycieleniem.
W ostatnich latach przedmiotem burzliwych dyskusji jest nowa koncepcja żywienia krów w okresie zasuszenia opracowana przez żywieniowców z dwóch uniwersytetów amerykańskich (Pensylwania, Illinois) i jednego brytyjskiego w Reading. Swoje odkrycie i propozycje nazwali „najważniejszym odkryciem w żywieniu krów od wielu lat” (Beever 2007), jednocześnie podkreślając, że nowa „rewolucyjna” koncepcja żywienia wymaga potwierdzenia w badaniach naukowych. Ich zdaniem żywienie krowy zasuszonej można uprościć przez rezygnację z dwóch okresów i wprowadzenie do dawki pokarmowej dużych ilości sieczki słomy (30-50% suchej masy dawki)( Varga i Picket 2006 oraz Drackley i in. 2006, Beever 2007). Słoma, bardzo ważny komponent dawki ma ich zdaniem wiele zalet, wśród których na pierwszy plan wysuwa się poprawa stabilizacji fermentacji i dynamiki trawienia w żwaczu. Słoma powinna być wprowadzona do TMR w formie sieczki (dł ok. 4.5-5 cm), tak aby ograniczyć do minimum możliwość selektywnego wybierania bardziej smakowitych komponentów. Pierwsze obserwacje przeprowadzone na 226 stadach we Francji, Irlandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii wskazują na niewątpliwe zalety nowego systemu.
Zaobserwowano zwiększenie pobrania suchej masy po wycieleniu, ograniczenie przypadków zatrzymania łożyska o 76%, gorączki mlecznej o 76%, ketozy o 75%, łatwiejsze wycielenia oraz zwiększenie wydajności w laktacji o 0.1 kg FCE na 1 kg paszy treściwej (Drackley in 2007). Większy zysk wynikający ze zmiany żywienia krowy zasuszonej szacowany jest na od 114$ (Drackley i in.2006) do 800$ na krowę rocznie (Beever 2006 i 2007).
Zdaniem autorów nowej koncepcji żywienia krowy zasuszonej podstawowym źródłem problemu przejścia krowy przez okres przejściowy z zasuszenia do laktacji jest większe od faktycznego zapotrzebowania, pobranie energii w całym zasuszeniu, a szczególnie w pierwszej jego części (Douglas i in. 2006). Zbyt obfite żywienie w tym okresie skutkuje pogorszeniem wskaźników biochemicznych krwi charakteryzujących gospodarkę lipidową (Guretzky Janovick i in. 2006). Zdaniem Loor i in. (2006) tak pozytywne zmiany można wytłumaczyć lepszą ekspresją genów lub jak twierdzą Litherand i in. (2003) zmianami na poziomie metabolizmu komórkowego. Nowa uproszczona metoda została poddana ostrej krytyce między innymi przez zespół Wydziału Weterynaryjnego Uniwersytetu w Edynburgu, który przestrzega przed jej szerszym upowszechnieniem bez przeprowadzenia stosownych badań naukowych. Ich zdaniem nowy system opóźnia termin skutecznego pierwszego krycia średnio o 20 dni i generuje dodatkowe koszty, które szacuje się na 60-100 funtów na 1 krowę (http://www.vet.ed.ac.uk, 2007).
Kolejnym problemem całkowicie pomijanym w dotychczasowych publikacjach i rozważaniach jest zdrowotność, odporność oraz wyniki odchowu cieląt pochodzących od krów, żywionych dawkami o małej koncentracji energii i dużym udziale słomy. Inną wątpliwością pozostawioną na razie bez odpowiedzi przez autorów nowej koncepcji żywienia jest prawdopodobne zróżnicowanie reakcji krów wieloródek i pierwiastek na stosunkowo ubogie żywienie przed wycieleniem.
Prof. dr hab. Włodzimierz Nowak , Robert Mikuła
Akademia Rolnicza Poznań
Kongres Olsztyn 2007
Prof. dr hab. Włodzimierz Nowak, Robert Mikuła