Ruja u bydła trwa średnio ok. 18 godz., zaś fizjologiczne owulacje mają miejsce po ok. 30 godz. od pierwszych jej objawów. Krowy należą więc do samic u których owulacje przypadają po zakończeniu objawów klinicznych rui. Zwykle ma to miejsce 6-12 godzin po ustaniu rui.
Opóźniona owulacja jest definiowana jako zaburzenie polegające na późniejszym o 24-72 godziny niż fizjologiczne, pękaniu pęcherzyka Graafa.
Dane o występowaniu tego schorzenia i jego znaczeniu dla płodności nie są pełne, ze względu na trudne diagnozowanie tego zaburzenia. Szacuje się jednak, że zjawisko to może występować u 15-20 % krów przejawiających cykle, choć jego natężenie może być odmienne w różnych stadach. Wpływ na jego występowanie mają: pora roku, żywienie, warunki środowiskowe, liczba przebytych porodów (częściej u jałówek) oraz zaburzenia metaboliczne.
Istotą opóźnionej owulacji jest to, że w jej wyniku wydalane zbyt późno oocyty nie ulegają zapłodnieniu przez plemniki, które w międzyczasie zamierają w drogach rodnych. Ponadto, nawet gdy dojdzie do powstania zygoty, z reguły ginie ona w macicy, gdyż nie napotyka tam na właściwe środowisko. Fizjologicznie blastocysta osiąga macicę ok. 5 dnia po jajeczkowaniu, zaś w przypadkach opóźnionej owulacji ma to miejsce znacznie później, czemu towarzyszy wspomniane niewłaściwe przygotowanie błony śluzowej macicy.
Patogeneza tego schorzenia jest głównie związana z zaburzeniami sekrecji hormonu luteinizującego (LH) w rui polegającymi na jego niedoborze lub/oraz zbyt późnym wylewie tego hormonu do krwi.
Obecnie uważa się, że owulacja jest procesem regulowanym przez trojakiego rodzaju mechanizmy: hormonalne, biochemiczne i nerwowe. Dlatego obok opisanych powyżej zaburzeń endokrynnych istotną rolę w jego powstawaniu odgrywają także zaburzenia przemiany energetycznej (glukoza, ATP) oraz układ nerwowy. Przypuszcza się, że wymienione powyżej czynniki mogą również oddziaływać wspólnie, zaś istotne znaczenie przypisuje się lokalnym w płynie pęcherzykowym zaburzeniom energetycznym. Często są one odbiciem generalnych zaburzeń metabolicznych, bardzo powszechnych w chowie krów.
Opóźniona owulacja może w zasadzie mieć miejsce u krów w każdym cyklu, jednakże zjawisko to spotyka się najczęściej u zwierząt z duża wydajnością mleczną, żywionych niedoborowo (substancje energetyczne, β-karoteny), krytych zbyt wcześnie po porodzie (przed 40 dniem) oraz w przypadkach hormonalnej stymulacji rui i owulacji np. gestagenami.
Objawy kliniczne tego schorzenia są słabo zaznaczone, bowiem generalnym symptomem tego schorzenia jest regularne przejawianie cykli, w trakcie których, mimo kryć, nie dochodzi do ciąży (tzw. powtarzanie). Macice takich krów nie wykazują odchyleń od stanu fizjologicznego. Długość cyklu jest w zasadzie prawidłowa (21 ± 3 dni) lub minimalnie przedłużona. Często natomiast obserwuje się przedłużoną ruję, co jest wynikiem istnienia na jajniku nie pękającego pęcherzyka Graafa.
Objawy rui mogą być wyrażone mocno lub osłabione. Powyższe objawy należą do tzw. objawów pośrednich, natomiast w sposób bezpośredni opóźnioną owulację możemy stwierdzić kilkakrotnymi badaniami rektalnymi. Kliniczna (rektalna) kontrola pęcherzyka jajnikowego w okresie okołorujowym powinna być wykonywana kilkukrotnie w odstępach 12 – 24 godz. Stwierdzenie na tej podstawie późniejszego niż fizjologicznie pękania pęcherzyka pozwala na postawienie pewnej diagnozy. Metoda ta jest jednak bardzo pracochłonna i trudna do zastosowania w odniesieniu do całego (dużego) stada krów.
Jednakże stwierdzanie na jajniku obecności pęcherzyka Graafa w 24 – 48 godzin po inseminacji kilkakrotnymi badaniami palpacyjnymi jest jedyna pewną metodą diagnozowania tego zaburzenia. Pomocne przy tym może być badanie USG, pozwalające na precyzyjniejszą ocenę wielkości i dynamiki zmian dotyczących pęcherzyka. Inną możliwością jest diagnozowanie pośrednie tego schorzenia polegające na podawaniu podczas inseminacji lub tuż przed nią preparatów HCG lub GnRH, pobudzających owulację.
Istotny wzrost liczby krów zacielonych wskazuje na masowe występowanie tego zaburzenia w stadzie. Postępowanie takie ma cechy diagnozy z leczenia. Jego wadą jest wysoki koszt, zaś zaletą natychmiastowa poprawa płodności. Za metodę terapeutyczną należy także uważać reinseminację krowy z pęcherzykiem Graafa na jajniku obecnym w 24 godz. po inseminacji. Zaleca się, aby skojarzyć ją z podaniem wymienionych powyżej hormonów – GnRH lub HCG.
Jednakże problem opóźnionej owulacji należy traktować raczej jako problem dotyczący całego stada, bowiem jego powstawanie ma zazwyczaj uwarunkowania środowiskowo – organizacyjne. Schorzenie to jest często związane z: wysoką wydajnością mleczną, błędami żywieniowymi (jednostronne żywienie kiszonkami, niedobory β-karotenów, manganu, miedzi)., złymi warunkami klimatycznymi (zbyt niskie lub wysokie temperatury, krótkie dni świetlne), zaburzeniami metabolicznymi, sytuacjami stresowymi oraz zbyt szybkim kryciem krów po porodzie (przed 40 dniem pp). Ta ostatnia przyczyna ma swoje uwarunkowanie w niepełnej jeszcze w tym czasie wydolności sekrecyjnej podwzgórza – przysadki i należy do grupy czynników tzw. organizacyjnych. Zwalczanie opóźnionej owulacji w odniesieniu do całego stada powinno polegać więc na korekcie warunków środowiskowych i unikaniu wymienionych powyżej błędów utrzymania.
W leczeniu dotyczącym pojedynczego zwierzęcia należy stosować powtórną inseminację po 24-48 godzinach (przy objawach rui i obecności pęcherzyka na jajniku) oraz podawanie podczas inseminacji lub na kilka godzin (2-8) przed nią preparatów HCG (1500 – 2000 IU) lub GnRH (250 – 500 μg gonadoreliny, 10 – 20 μg busereliny). Ostatnio, ze względu na przypuszczalnie duży udział w powstawaniu tego zaburzenia układu nerwowego z dobrym skutkiem stosuje się również preparaty zawierające substancje o działaniu antagonistycznym w stosunku do układu β-adrenergicznego (propranolol, corazolol – np. Uterotonic w ilości 5 ml).
W diagnozie różnicowej tego schorzenia należy uwzględnić takie procesy jak atrezję patologiczną pęcherzyka Graafa, tzw. 2-fazowe tworzenie się pęcherzyka Graafa oraz obecność małej cysty jajnikowej.
- Różnicowanie opóźnionej owulacji od wymienionych stanów jest możliwe na podstawie następujących objawów, towarzyszącym tym zaburzeniom:
- atrezja pęcherzyka – w środku cyklu (10-12 dzień) brak jest ciałka żółtego
- 2 – fazowe tworzenie się pęcherzyka Graafa – objawy rujowe w środku cyklu,z pojawieniem się pęcherzyka ulegającego atrezji
- mała cysta jajnikowa – symptomatyka związana z jej istnieniem (brak cykli lub pobudzenie płciowe), brak ciałka żółtego w środku cyklu.
Atrezja oraz dwufazowe tworzenie się pęcherzyka Graafa są schorzeniami występującymi stosunkowo rzadko (1-3 % krów), dlatego też nie odgrywają większego znaczenia. Istotniejszą rolę ma natomiast torbielowate zwyrodnienie jajników. Schorzenie to występuje u 6-18 % zwierząt i jest definiowane jako istnienie na jajnikach pęcherzykopodobnych tworów o wielkości powyżej 2,5 cm, powodujących zaburzenia cyklu. Obecnie dominuje pogląd, że torbiele jajnikowe są zjawiskiem dynamicznym (posiadają tendencje do zanikania), o pęcherzykowo-lutealnym charakterze oraz różnorodnym wzorcu sekrecji estrogenów oraz progesteronu.
Występowanie tego schorzenia związane jest z wysoka wydajnością mleczną, niedoborami energetycznymi, schorzeniami infekcyjnymi macicy oraz predyspozycjami genetycznymi. Leczenie polega na stosowaniu preparatów GnRH lub hCG przy torbielach pęcherzykowych oraz PGF2α przy torbielach lutealnych.
Prof. dr hab. Tomasz Janowski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Kongres Olsztyn 2007
Prof. dr hab. Tomasz Janowski