1. Rynek mleka jest jednym z branżowych rynków rolnych funkcjonujących w Unii Europejskiej. Poddany jest on daleko idącej reglamentacji prawnej. Jednym z głównych instrumentów nań oddziałujących o charakterze administracyjnoprawnym jest kwotowanie produkcji. Jej działanie polega na ograniczaniu produkcji mleka na ustalonym z góry poziomie. Jednocześnie kwotowanie mleka nie przesądza o zakazie wytwarzania ilości ponad ustalony pułap, a tylko powoduje, że produkowane mleko poza wyznaczonym limitem nie może być przedmiotem obrotu w obrębie Unii Europejskiej. Inaczej mówiąc pozyskane ponad limit mleko nie będzie mogło być sprzedane na rynku wewnętrznym.
W Polsce limitowanie produkcji zostało wprowadzone na mocy ustawy z dnia 6 września 2001 r. o regulacji rynku mleka i przetworów mlecznych (Dz. U. Nr 129, poz. 1446 z późn. zm.). Ustawa ta określiła zasady regulacji rynku mleka i przetworów mlecznych, w tym kwotowania krajowej produkcji mleka. Zgodnie z treścią tego aktu, kwotowanie polega na określeniu maksymalnej ilości mleka o referencyjnej zawartości tłuszczu, jaka może być wyprodukowana w kraju i wprowadzona do obrotu w roku kwotowym. Wspomniana ustawa straciła moc prawną z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, jednakże wprowadzone przez nią instrumenty prawne nadal obowiązują.
2. Obecnie, w świetle obowiązującej ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o organizacji rynku mleka i przetworów mlecznych (Dz. U. Nr 244, poz. 2081), zwanej dalej ustawą mleczną, producent rolny, pragnący być dostawcą mleka musi posiadać indywidualną ilość referencyjną (IIR) – czyli dawną kwotę mleczną. Jest to ilość mleka lub przetworów mlecznych, jaką może on wprowadzić do obrotu bez konieczności ponoszenia obciążeń finansowych, np. w postaci kar pieniężnych. Posiadanie IIR jest nierozerwalnie związane z posiadaniem gospodarstwa rolnego, bez względu czy ma ono charakter samoistny, czy zależny. Indywidualna ilość referencyjna jest prawem posiadającym pewną wartość majątkową, a co za tym idzie może ona być przedmiotem obrotu. W ramach szeroko rozumianego transferu kwot można wyróżnić transfer IIR wraz z przenoszeniem własności gospodarstwa rolnego; samodzielny obrót IIR bez konieczności przeniesienia własności gospodarstwa rolnego oraz czasowy transfer IIR.
3. Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, IIR niemal podąża za gospodarstwem. Zgodnie z przyjętą przez ustawodawcę zasadą wyrażoną w art. 30 ustawy mlecznej, obrót może nastąpić w drodze czynności inter vivos (np. umowy sprzedaży, darowizny, dzierżawy) lub w drodze czynności mortis causa (poprzez dziedziczenie).
W przypadku zbycia gospodarstwa rolnego w drodze wymienionych powyżej umów (sprzedaży, darowizny), przyznane producentowi prawo do indywidualnej ilości referencyjnej przechodzi na nabywcę tego gospodarstwa. Dotychczasowy producent rolny traci wszelkie związane z nią prawa i obowiązki. Również w przypadku zawarcia przez rolnika umowy dzierżawy, przysługujące mu prawo do IIR przechodzi na dzierżawcę. Ten ostatni, jako posiadacz zależny, uzyskuje na czas trwania umowy prawa i obowiązki związane z IIR, w takim zakresie w jakim dotychczas przysługiwały wydzierżawiającemu. Zarówno na nabywcy, jak i dzierżawcy ciąży obowiązek powiadomienia właściwego miejscowo dyrektora oddziału terenowego Agencji Rynku Rolnego (ARR) o przejściu uprawnień z tytułu IIR. Obowiązek ten jest spełniony, jeżeli zostanie przesłany wypis aktu notarialnego albo kopia umowy dzierżawy w terminie 7 dni od ich sporządzenia. Na podstawie wymienionych dokumentów dyrektor właściwego oddziału terenowego ARR dokonuje wpisu do rejestru producentów.
Prawo do IIR może być przedmiotem dziedziczenia, czyli może należeć do spadku. W tym zakresie ustawodawca przewiduje jednak dwa rozwiązania prawne, w zależności od tego kto jest spadkobiercą. Prawo to dziedziczy osoba, która dziedziczy gospodarstwo rolne i będzie kontynuowała produkcję mleka. W przeciwnym razie spadek przypada gminie lub Skarbowi Państwa, a IIR przechodzi do krajowej rezerwy. Spadkobierca spełniający powyższe warunki jest zobowiązany do przesłania kopii wniosku o stwierdzenie nabycia spadku dyrektorowi oddziału terenowego ARR właściwemu ze względu na miejsce zamieszkania spadkobiercy. Na podstawie tego dokumentu dyrektor dokonuje czasowego wpisu spadkobiercy do rejestru producentów. Właściwy wpis do rejestru jest dokonywany po przesłaniu prawomocnego postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku. Spadkobierca ma na to termin 14 dni. Po uzyskaniu wpisu może on sprzedać, oddać w używanie lub dokonać konwersji IIR.
Jeżeli gospodarstwo rolne jest dziedziczone przez kilka osób, wówczas ich uprawnienia do IIR wykonuje upoważniony przez nich spadkobierca. Nie przysługuje mu jednak prawo do zbycia IIR, oddania w używanie lub konwersji. Do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za zobowiązania związane z wykonywaniem prawa do IIR.
4. Posiadacz samoistny indywidualnej ilości referencyjnej może ją również zbyć w całości lub części bez konieczności przeniesienia własności gospodarstwa rolnego. W tym przypadku gospodarstwo rolne nie podąża za IIR. Obrót może nastąpić np. w drodze umowy sprzedaży, czy darowizny. Jest on jednak możliwy tylko po spełnieniu przewidzianych w ustawie przesłanek. Mianowicie nabywcą IIR może być tylko inny producent rolny będący posiadaczem gospodarstwa rolnego na terenie działania tego samego oddziału terenowego ARR (czyli województwa). Przedmiotem umowy może być tylko niewykorzystana w danym roku kwotowym IIR lub jej część. Sama umowa musi być zawarta do końca lutego danego roku kwotowego w formie pisemnej. Dla swej skuteczności wymaga zatwierdzenia przez właściwego miejscowo dla zbywcy dyrektora oddziału terenowego ARR. Następuje ono w drodze decyzji administracyjnej. Należy pamiętać o tym, że przepisy nie pozwalają na przeniesienie całej posiadanej IIR. W każdym przypadku jej 5% przechodzi do krajowej rezerwy. Ponadto każdy producent, który sprzedał lub darował swoją indywidualną ilość referencyjną lub jej część, nie będzie mógł otrzymać IIR z krajowej rezerwy przez kolejnych 5 lat.
5. Ustawodawca umożliwia również producentom rolnym dokonania czasowego transferu IIR. Można tego dokonać na podstawie zawarcia umowy dzierżawy czy oddania w używanie. W każdym przypadku stroną umowy, zawartej w formie pisemnej musi być producent rolny. Obie umowy, dla swej skuteczności, wymagają zatwierdzenia przez właściwego miejscowo dyrektora oddziału terenowego ARR. Umowa o oddanie w używanie może być wyłącznie zawarta na jeden rok marketingowy, do 31 stycznia. Jej stronami mogą być dostawcy hurtowi, dostawcy bezpośredni lub dostawca hurtowy i dostawca bezpośredni, posiadający gospodarstwa rolne na terenie działania tego samego OT ARR (czyli województwa). Jej przedmiotem może być niewykorzystana IIR lub jej część. Oznacza to, że jeżeli producent do końca danego roku kwotowego nie wykorzysta 70% IIR, która przysługiwała mu na dzień 1 kwietnia tego roku, to niewykorzystana część IIR (w tym również część oddana w używanie) zostanie mu cofnięta. Tylko w wyjątkowych sytuacjach cała IIR może zostać oddana w używanie. Ma to miejsce np. w sytuacji niemożności dostarczenia mleka z uwagi na działanie siły wyższej. Umowa, o której mowa w czasie jej wykonywania nie może być wypowiedziana, ani rozwiązana. Ponadto, inaczej niż umowa dzierżawy, może być zawarta tylko na 3 kolejne lata kwotowe.
Dr Izabela Lipińska
Ferma Bydła 2006