Plonowanie roślin motylkowych drobnonasiennych w zależności od czynników agrotechnicznych

Plonowanie roślin zależy od wielu czynników. Można je podzielić na dwie podstawowe grupy: czynniki siedliskowe, na które wpływ rolnika jest ograniczony oraz na czynniki antropogeniczne, które są przez niego kształtowane. Ta grupa czynników jest efektem świadomego działania człowieka i ma duży wpływ na plonowanie roślin. Intensyfikacja produkcji rolnej pociąga za sobą konieczność pozyskiwania pasz o wysokiej jakości przy jednoczesnym zapewnieniu wysokich plonów.

W żywieniu bydła istotną rolę mają pasze objętościowe zawierające w swoim składzie duże ilości białka. Wykorzystanie wysokobiałkowych pasz pozyskiwanych we własnym gospodarstwie przyczynia się do obniżenia kosztów produkcji, a tym samym zwiększenia efektywności ekonomicznej gospodarstwa.

Cennymi roślinami pastewnymi są rośliny motylkowe drobnonasienne. Wartość tych roślin obok niewątpliwych zalet żywieniowych, ma również niepodważalne znaczenie agrotechniczne. W ostatnich latach w strukturze zasiewów znacznie zwiększył się udział zbóż, który w niektórych gospodarstwach przekracza nawet 90%. Jednocześnie obserwuje się zmniejszenie udziału roślin motylkowych oraz roślin okopowych.

Taki kierunek zmian w strukturze zasiewów jest niekorzystny dla zachowania wartości agronomicznej gleby. Zachodzi więc konieczność zwiększenia powierzchni uprawy roślin motylkowych, a zwłaszcza motylkowych drobnonasiennych, przynajmniej do tej, jaka była uprawiana przed rokiem 2000. Rośliny te charakteryzują się bowiem dużym potencjałem plonotwórczym. Do najważniejszych roślin motylkowych drobnonasiennych uprawianych na gruntach ornych należy zaliczyć lucernę siewną i lucernę mieszańcową oraz koniczynę czerwoną i koniczynę białą. Aktualnie w rejestrze odmian znajdują się 22 odmiany lucerny siewnej, 16 odmian koniczyny czerwonej i 10 odmian koniczyny białej. Zarejestrowane są również 2 odmiany lucerny mieszańcowej oraz po jednej odmianie koniczyny perskiej i koniczyny szwedzkiej. Odmiany hodowlane tych gatunków różnią się potencjałem plonowania, wymaganiami w stosunku do środowiska, a także walorami użytkowymi. Wśród odmian hodowlanych koniczyny czerwonej 13 odmian to odmiany diploidalne, a 3 – tetraploidalne. Odmiany tetraploidalne na ogół odznaczają się lepszym plonowaniem i większym udziałem liści w plonie, są bardziej trwałe, a także szybciej odrastają po skoszeniu. Odmiany te mają jednak większe wymagania w stosunku do środowiska. Również gatunki lucerny różnią się między sobą cechami użytkowymi. Odmiany lucerny siewnej w porównaniu do lucerny mieszańcowej charakteryzują się lepszym plonowaniem, zwiększoną odpornością na wertycyliozę, ale mniejszą zimotrwałością i krótszym okresem użytkowania. Ze względu na mniejszą zimotrwałość są mniej przydatne do uprawy w północno-wschodnich rejonach kraju.

Właściwy dobór odmiany do konkretnych warunków siedliska ma więc istotne znaczenie dla uzyskania wysokich plonów.

Istotnym elementem agrotechniki roślin motylkowych strączkowych jest termin i sposób ich siewu.

W praktyce rolniczej stosuje się późnoletni siew czysty. Warunkiem powodzenia jest jednak dostateczne uwilgotnienie gleby w tym okresie, zapewniające uzyskanie dobrych wschodów. Jednak w tym czasie często występują znaczne niedobory opadów skutkujące słabymi wschodami roślin. Z tego powodu często stosuje się wiosenny siew tych roślin.

Rośliny motylkowe drobnonasienne w początkowych fazach rozwojowych charakteryzują się powolnym wzrostem, co sprzyja silnemu ich zachwaszczeniu. Dlatego wysiewa się je w roślinę ochronną, jaką najczęściej jest jęczmień jary. Ze względu na różną wielkość materiału siewnego i łatwość rozwarstwiania się masy nasiennej rośliny te należy wysiewać oddzielnie. Jednym z istotnych elementów agrotechniki jest zmniejszenie ilości wysiewu jęczmienia jarego o około 25-30%, a także ograniczenie nawożenia azotem. Zbyt duże dawki azotu prowadzą do intensywnego wzrostu jęczmienia, co powoduje znaczne pogorszenie warunków wzrostu i rozwoju wsiewki. Dawki nawozów azotowych należy dostosować do wartości agronomicznej stanowiska i dlatego trudno sprecyzować konkretne zalecenia, niemniej jednak powinny być one o około 30−40% mniejsze w stosunku do jęczmienia pastewnego uprawianego w siewie czystym.

Znaczny wpływ na plonowanie roślin motylkowych drobnonasiennych wysiewanych jako wsiewki ma termin zbioru rośliny ochronnej. Najkorzystniejszym dla wsiewek jest możliwie wczesny zbiór rośliny ochronnej. Zbiór rośliny ochronnej w stadium dojrzałości pełnej prowadzi do znacznego osłabienia wsiewanych roślin, zwłaszcza jeżeli wystąpi wyleganie roślin. Przyspieszenie terminu zbioru rośliny ochronnej sprzyja nie tylko uzyskaniu większych plonów ściernianki, ale również lepszemu plonowaniu roślin motylkowych w latach pełnego ich użytkowania.

Ponadto zbiór jęczmienia w fazie dojrzałości mlecznej w porównaniu do zbioru w stadium dojrzałości pełnej, pozwala uzyskać w plonach jęczmienia więcej białka i energii (tab. 1).

Powszechnie uważa się, że rośliny motylkowe drobnonasienne nie wymagają nawożenia azotem. Takie stwierdzenie jest słuszne, jeżeli rośliny te uprawiane są na glebach żyznych i zasobnych w składniki pokarmowe. Uprawa tych roślin na glebach lżejszych wiąże się jednak z koniecznością stosowania nawozów azotowych.

Na tych glebach dla dobrego plonowania roślin optymalne dawki azotu mieszczą się w przedziale 60-80 kg N/ha z czego 1/3 należy zastosować wczesną wiosna, a pozostałe 2/3 dawki po zbiorze pierwszego i drugiego pokosu.

Często zaleca się uprawę roślin motylkowych drobnonasiennych w mieszance z trawami. Uważa się, że taki sposób uprawy w porównaniu do jednogatunkowych zasiewów koniczyny lub traw ma na celu uzyskanie paszy bardziej odpowiadającej potrzebom żywieniowym zwierząt. Poza tym taka mieszanka wykazuje lepsze przystosowanie do warunków siedliskowych, zwłaszcza glebowych, a także charakteryzuje się dłuższym okresem użytkowania oraz niższymi kosztami nawożenia.

Wieloletnie badania dotyczące tego zagadnienia nie potwierdzają jednak wszystkich tych zalet. Dla uzyskania wysokich plonów traw konieczne jest zastosowanie intensywnego nawożenia azotem, co w tych warunkach prowadzi do wypadania roślin motylkowych, natomiast ograniczenie nawożenia azotem zmniejsza udział traw w plonie. W efekcie udział traw i roślin motylkowych w poroście ulega dużym wahaniom i trudno jest zbilansować dawkę pokarmową dla zwierząt (tab. 2).

Ważnym elementem produkcji pasz jest konserwacja uzyskanych plonów. Spośród wielu sposobów konserwacji najkorzystniejszym sposobem jest zakiszanie. Przy tym sposobie konserwacji straty składników pokarmowych są najmniejsze, a właściwie przeprowadzony proces kiszenia pozwala na uzyskanie wysokojakościowej paszy. Jakość uzyskanej kiszonki można znacznie polepszyć poprzez zastosowanie preparatów wspomagających proces kiszenia. Dobranie odpowiedniej technologii kiszenia pozwala uzyskać wartościową paszę również z roślin motylkowych drobnonasiennych.

Tabela 1. Wpływ terminu zbioru na plony białka i energii z jęczmienia jarego.
Termin zbioru jęczmienia jarego

Plony białka surowego kg/ha

Wartość energetyczna plonów (MJ/ha)

Zbór w stadium dojrzałości mlecznej

637

32900

Zbór w stadium dojrzałości pełnej

386

25350

Różnica

251

7550

Różnica (%)

65,0

29,8

 

Tabela 2. Udział koniczyny w plonie zielonej masy (%)
Sposób siewu

Nawożenie azotowe kg N/ha

0

20

40

60

I-szy pokos

wiosną w jęczmień jary na zielonkę

36,22

17,04

15,20

9,41

wiosną w jęczmień jary na ziarno

28,02

9,27

10,90

7,49

II-gi pokos

wiosną w jęczmień jary na zielonkę

52,99

29,61

17,79

16,12

wiosną w jęczmień jary na ziarno

34,29

24,14

12,38

7,41

III-ci pokos

wiosną w jęczmień jary na zielonkę

34,75

35,22

32,51

22,75

wiosną w jęczmień jary na ziarno

40,97

32,84

30,88

22,26

dr hab. Tomasz Maciejewski – Katedra Agronomii, Zakład Nasiennictwa Roślin Rolniczych – Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu