Pszczoły są owadami społecznymi, utworzyły system egzystencji, w którym każdemu osobnikowi przypisana jest odpowiednia rola. Robotnice pszczół miodnych przy sprzyjającej pogodzie (minimalna temperatura 10-12°C) odlatują od ula na odległość dochodzącą do 5 km (najczęściej 2-3 km). Lokalizacja pasieki wpływa na efektywne wykorzystanie bazy pożytkowej – 80% pszczół pracuje w odległości do 500 m od ula. Najwcześniejszymi pożytkami pszczół są m.in. kwitnące uprawy rzepaku ozimego, sady drzew owocowych i plantacje malin.
Wekosystemie maleje udział dzikich owadów zapylających, np. pszczół samotnic czy trzmieli, co w sytuacji, gdy około 78% wszystkich gatunków roślin jest owadopylne, stanowi poważny problem. Ocenia się, iż udział plonu będącego wynikiem zapylenia jabłoni przez pszczoły dochodzi do 90% plonu ogólnego. Równie ważny jest fakt, iż z kwiatów zapylonych przez pszczoły formują się owoce o dużych rozmiarach. Owoce malin i truskawek niezapylone przez pszczoły są niekształtne (plon niehandlowy) i o około 20% mniejsze niż owoce zapylone przez te owady, dodatkowo procentowy udział zawiązanych owoców maleje wraz ze zmniejszającą się liczbą kwiatów zapylonych przez pszczoły. Podobnie badania nad zapylaniem czarnej porzeczki wykazały, że gdy kwiaty zapylone zostaną przez pszczoły, plon wzrasta mniej więcej czterokrotnie.
W dobie chemizacji środowiska istotną kwestią staje się prawidłowe stosowanie pestycydów. Zatrucia pestycydami to ważny czynnik powodujący straty w gospodarce pasiecznej. Przy stosowaniu środków ochrony roślin należy bezwzględnie przestrzegać zaleceń podanych na etykiecie-instrukcji stosowania; stosować jedynie te preparaty, które są zarejestrowane dla danych upraw. Nie wolno używać preparatów szkodliwych, toksycznych i bardzo toksycznych dla pszczół w okresie oblatywania przez nie kwitnących roślin. Zabiegi najlepiej wykonywać w godzinach popołudniowych po oblocie pszczół, sprawnym opryskiwaczem, przy optymalnej dla danego preparatu, bezwietrznej pogodzie, z zachowaniem prewencji dla pszczół. Gdy konieczne jest wykonanie zabiegu w godzinach porannych, należy stosować pestycydy o jak najniższej prewencji dla pszczół.
Prewencja dla pszczół (czas toksycznego oddziaływania, jaki musi upłynąć od zastosowania pestycydu do rozkładu substancji czynnej), a także poziom toksyczności ś.o.r. dla pszczół, to informacje, które należy odczytać z etykiety-instrukcji stosowania. Ze ś.o.r. największe zagrożenie dla pszczół stanowią zoocydy, a wśród nich insektycydy (środki owadobójcze) i akarycydy (środki roztoczobójcze). Fungicydy i herbicydy wykazują niewielką toksyczność dla pszczół, najczęściej nie są klasyfikowane pod tym względem. Prewencja dla pszczół po zastosowaniu środków owado- i roztoczobójczych w uprawach sadowniczych waha się od 1 godziny do 30 dni. Stosowanie ś.o.r. z zerową prewencją dla pszczół minimalizuje zagrożenie ze strony substancji toksycznych, jednak nie oznacza to, że takie preparaty można stosować w czasie oblotu pszczół. Środki chemiczne wykazują trojakie działanie m.in. względem pszczół. Wyróżnia się preparaty o działaniu kontaktowym (uszkadzają układ nerwowy); o działaniu żołądkowym (uszkadzają układ pokarmowy); preparaty fumigacyjne (gazowe, uszkadzają układ oddechowy pszczół).
W skażonym środowisku niejednokrotnie pszczoły giną natychmiast lub przewlekle chorują. Lekceważenie informacji zawartych w etykiecie-instrukcji stosowania ś.o.r. i brak świadomości odnośnie konsekwencji, jakie wynikają z ich nieodpowiedniego stosowania, to m.in. przyczyny zaniku pszczół. W „Programie ochrony roślin sadowniczych na rok 2009”, znajdują się szczegółowe informacje dotyczące prewencji i toksyczności preparatów dla pszczół.
Jednolity tekst ustawy o ochronie roślin z 18 grudnia 2003 r., zawarty w obwieszczeniu marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 25 czerwca 2008 r. określa w art. 77.1 zasady stosowania ś.o.r. na terenie otwartym. Minimalna odległość od krawędzi jezdni dróg publicznych, z wyłączeniem dróg publicznych zaliczanych do kategorii dróg gminnych oraz powiatowych, powinna wynosić co najmniej 5 m. Ustawa narzuca również obowiązek zachowania 20 m odległości od pasiek, plantacji roślin zielarskich, rezerwatów przyrody, parków narodowych, stanowisk roślin objętych ochroną gatunkową, wód powierzchniowych oraz od granicy wewnętrznego terenu ochrony strefy pośredniej ujęć wody. Ustawa określa zasady odpowiedzialności karnej za naruszenia przepisów.
W 2008 roku w wielu regionach Polski odnotowano liczne przypadki malejącej liczby rodzin pszczelich. Główną przyczyną jest warroza powodowana silną inwazją pasożyta Varroa destructor, któremu współtowarzyszą wirusy ostrego paraliżu pszczół (ABPV) i zdeformowanych skrzydeł (OWV). Wirusy zaostrzają przebieg warrozy przyczyniając się do ginięcia całych rodzin pszczelich.
Straty w rodzinach pszczelich spowodowane są także przez silną nosemozę, wywołaną nie przez dobrze znanego nam pasożyta Nosema apis, ale przez Nosema ceranae i towarzyszące pasożytowi wirusy, najczęściej czarnych mateczników (BQCV). Zmniejszanie się populacji pszczoły miodnej obserwowane jest już od lat 80. XX wieku, jednak na przestrzeni ostatnich lat ginięcie pszczół nabrało charakteru masowego w wielu krajach. Zespół masowego ginięcia (Colony Collapse Oisorder, CCO), objawia się nagłym znikaniem pszczół z rodziny pszczelej, w której pozostaje niewiele młodych osobników z matką i czerwiem. Obecnie nie ma podstaw, by sądzić, że zamieranie pszczół w kraju było spowodowane przez zespól masowego ginięcia.
Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 20 listopada 2008 r. w sprawie sytuacji w sektorze pszczelarskim zauważa, „że należy bezzwłocznie, w odpowiedni sposób i z użyciem efektywnych instrumentów, zareagować na kryzys sanitarny w sektorze pszczelarstwa”. Przedstawiciele PE zwrócili się do Komisji Europejskiej o jak najszybsze rozwinięcie badań nad pasożytami i chorobami pszczół, a także nad innymi potencjalnymi zagrożeniami, takimi jak ubożenie różnorodności genetycznej oraz uprawa roślin genetycznie modyfikowanych.
Jednym z zagadnień, na które zwraca uwagę PE, jest kwestia podjęcia badań nad związkiem między śmiertelnością pszczół a stosowaniem pestycydów zawierających tiametoksam, imidachlopryd, chlotianidynę i fipronil. Parlament wzywa również Komisję do wprowadzenia w ramach przeglądu Wspólnej Polityki Rolnej działań mających na celu wspieranie tworzenia na gruntach trudnych do uprawy tzw. ugorów pszczelarskich, czyli obszarów odnowy zasobów roślin stanowiących pożytek dla pszczół (m.in. faceli, ogórecznika, gorczycy, koniczyny białej), a także do zagwarantowania kontroli i nadzoru jakości wód powierzchniowych.
Najnowsza rezolucja legislacyjna Parlamentu Europejskiego z 13 stycznia 2009 r., która dotyczy wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin i zastępuje dyrektywy Rady 79/117/EWG i 91/414/EWG, określa m.in. procedurę i kryteria zatwierdzania substancji czynnych, środków zabezpieczających i synergetyków (substancje lub preparaty wzmacniające działanie substancji czynnych w ś.o.r.). Zgodnie z załącznikiem II, substancje te zatwierdza się wyłącznie wtedy, gdy ocena ryzyka ich stosowania nie wykaże działania niepożądanego u organizmów nie będących celem stosowania. W odniesieniu do bezpieczeństwa pszczół substancje zatwierdza się, gdy nie występują niedopuszczalne efekty ich działania (o charakterze ostrym lub przewlekłym) mające wpływ na przeżycie, zachowania lub rozwój kolonii pszczół miodnych, z uwzględnieniem skutków dla larw.
Małgorzata Kołaczyńska-Janicka