Spośród licznych gatunków pierwotniaków, które mogą wywoływać stany chorobowe przewodu pokarmowego u ptaków szczególnie niebezpieczny dla indyków jest wiciowiec (rzęsistek) Histomonas meleagridis (H.m.). Pierwotniak ten wywołuje u indyków histomonozę – chorobę zwaną czarną główką.
Choroba ta aktualnie jest poważnym zagrożeniem w nowoczesnym chowie indyków i stanowi duży problem kliniczny, epidemiologiczny i ekonomiczny. Przyczyn takiej sytuacji należy upatrywać w zakazie stosowania w krajach UE od 2003 roku w profilaktyce i leczeniu inwazji H.m. skutecznych preparatów, które stosowano w ostatnim trzydziestoleciu. Do tych skutecznie kontrolujących inwazje H.m. preparatów należały pochchodne imidazoli (Metronidazol, Ronidazol i Dimetronidazol) stosowane w USA do 1990 r. a w Europie do 1995 r. (w Polsce do 1997 r.) i Nifursol, którego zakaz stosowania w krajach UE obowiązuje od 1 kwietnia 2003 r. Zakaz ten wynika z faktu, że pozostałości tych substancji w środkach spożywczych mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia konsumentów (aneks IV Rozporządzenia 2377/90). W świetle powyższego jedynym narzędziem do walki z tym niebezpiecznym dla indyków pierwotniakiem jest bioasekuracja (jak się okazuje nie stanowi skutecznego zabezpieczenia) a ostatnio pewne nadzieje można wiązać ze stosowaniem preparatów opartych na olejkach eterycznych i wyciągach roślinnych.
Histomonozę opisano w 1895 r. (Smith, 1895). Choroba wywoływana przez wiciowca H.m. dziesiątkowała stada indyków, aż do wprowadzenia chemioterapii – rocznie z powodu histomonozy padało na świecie po kilka do kilkunastu milionów indyków. W ostatnich latach, po wprowadzonym zakazie stosowania chemioprofilaktyki histomonoza dziesiątkowała stada indyków w wielu krajach Europy zachodniej. Histomonoza występuje najczęściej u indyków 2 – 16 tygodniowych. Zachorowalność i śmiertelność indyków zakażonych H.m. może dochodzić do 100%. W przebiegu histomonozy następuje zahamowanie przyrostów masy ciała i wyniszczenie organizmu indyków. Wiciowce H.m. wydalane są z odchodami zakażonych ptaków, w których przeżywają zaledwie kilka godzin. Często jednak H.m. przenoszone są w jajach nicieni Heterakis gallinarum bytujących w jelitach ślepych ptaków, w których w środowisku zewnętrznym (zwłaszcza w ziemi) mogą przetrwać 3 – 4 lata. Inwazje Heterakis gallinarum są częste u kur, które stanowią rezerwuar i źródło zakażenia H.m. dla indyków.
Zakażenie indyków następuje na ogół per os z jajami Heterakis gallinarum, po czym pierwotniak uwalniany z jaj nicieni w jelicie cienkim indyków migruje do jelit ślepych i po uszkodzeniu błony śluzowej rozprzestrzenia się drogą krwi do wielu narządów, przede wszystkim do wątroby, w której wywołuje charakterystyczne ogniska martwicowe. Jelita ślepe są powiększone i wypełnione włóknikowymi czopami.
Z uwagi na niskie pH wola i żołądków nie udaje się zakazić per os indyków tkankami czy odchodami chorych na histomonozę ptaków (przed zabijającym H.m. działaniem niskiego pH chroni osłonka jaja Heterakis gallinarum). Dlatego uważano, że zakażenie H.m. nie szerzy się bez udziału jaj Heterakis gallinarum. Ostatnio wykazano jednak, że inwazja H.m. może szerzyć się w wyniku kontaktu ptaków zakażonych z niezakażonymi, a drogą wniknięcia pierwotniaków jest kloaka. H. meleagridis wnika bowiem przez kloakę w następstwie kontaktu z płynnymi odchodami zanieczyszczonymi wiciowcem i dostaje się do jelit ślepych podczas fizjologicznie występującej odwrotnej perystaltyki tych jelit. Powyższe informacje są bardzo istotne z punktu widzenia praktycznego, gdyż wskazują na możliwość transmisji zakażeń H.m. w obrębie stada z pominięciem wektorów i całkowicie zmieniają panujący pogląd, iż jest mało prawdopodobne zarażenie indyków pomiotem chorych ptaków, jak również i to, że systematyczne odrobaczanie indyków i eliminowanie Heterakis gallinarum jest skutecznym zabiegiem w profilaktyce histomonozy.
Okres inkubacji choroby wynosi 7-12 dni (po zakażeniu do kloaki 2 dni). Zakażone indyki są osowiałe, spada u nich apetyt, grzbiet jest łukowato wygięty a skrzydła i ogon opuszczone. Występuje biegunka. Odchody są płynne o żółtosiarkowym zabarwieniu. Po 4-5 dniach od zakażenia pojawiają się zmiany w jelitach ślepych, które są powiększone a ich błona śluzowa wykazuje owrzodzenia i włóknikowe zapalenie z cuchnącym wysiękiem. Zmiany w wątrobie pojawiają się po 9-10 dniach od zakażenia. Wątroba jest powiększona a w jej miąższu znajdują się głęboko osadzone żółtozielone ogniska martwicowe wielkości od ziarna prosa do 1 cm średnicy, często otoczone pierścieniem przekrwienia. Padnięcia mogą sięgać do 100%.
Obecnie brak jest zarejestrowanych preparatów do leczenia histomonozy. Pewne nadzieje należy wiązać ze stosowaniem zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu olejków eterycznych i wyciągów roślinnych. Preparaty te zaleca się stosować w dawce 100-200 ml/100 l wody prez 5-7 dni lub/i w formie proszku w dawce 100-300 g/100 kg paszy przez 5-7 dni. Przeprowadzone badania zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i terenowych potwierdziły profilaktyczną i leczniczą skuteczność wyciągów roślinnych w walce z H.m.
- Należy jednak pamiętać, że żaden preparat nie będzie skuteczny jeżeli zapomnimy o przestrzeganiu elementarnych zasad bioasekuracji:
- betonowanie posadzek w indyczniku (histomonoza stanowiła duży problem w Europie zachodniej z uwagi na brak posadzek w większości indyczników – możliwość przetrwania H.m. w jajach nicieni Heterakis gallinarum w ziemi);
- odrobaczanie (zwłaszcza w stadach reprodukcyjnych);
- pełna izolacja fermy (zakaz wstępu osobom postronnym, brak kontaktu z innymi zwierzętami, ściółka wiadomego pochodzenia);
- izolacja indyków od kur i innych ptaków.
Prof. dr hab. Andrzej Koncicki
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Ferma Świń i Drobiu 2007
Prof. dr hab. Andrzej Koncicki