Od zarejestrowania i wprowadzenia do uprawy w Polsce w 1984 roku pierwszej odmiany pszenżyta ozimego Grado oraz szybkiego przyrostu powierzchni uprawy tego nowego gatunku i zarejestrowania kilkudziesięciu nowych odmian, praktycznie do końca ubiegłego wieku pszenżyto określane było jako zboże wolne od chorób.
W 2005 roku na podstawie obserwacji plantacji pszenżyta w różnych rejonach Polski, stwierdzono, że mączniak prawdziwy jest nowym, poważnym zagrożeniem pszenżyta. O tym, jak jest to poważne zagrożenie pośrednio mogą świadczyć losy w Polsce i w Niemczech odmiany Lamberto, jednej z najlepszych odmian pszenżyta wyhodowanych przez Hodowlę Roślin DANKO, zarejestrowanej w Polsce w 1998 roku oraz innej odmiany Tornado zarejestrowanej w tym samym czasie. Obie odmiany są w uprawie do dzisiaj, ale pod wpływem utraty odporności na mączniaka obniżenie plonów sięgało 15%.
W warunkach europejskich, przede wszystkim w Polsce i w Niemczech dojście w ciągu niespełna 10 lat do 0,5 mln ha uprawy pszenżyta w każdym z wymienionych krajów stanowiło znaczącą zmianę w ekosystemie roślin i współżyjącymi z nimi patogenami. Najwcześniej zauważalną chorobą na pszenżycie była septorioza liści, a następnie rdza brunatna, mączniak prawdziwy, septorioza kłosów i fuzarioza kłosów.
Do 1991 roku w Polsce, a w Niemczech do 2001, w doświadczeniach odmianowych z pszenżytem nie prowadzono oceny odporności na porażenie przez choroby, ponieważ nie występowały jeszcze w widocznym wymiarze. W następnych latach konieczne stało się dla pełnej oceny wartości gospodarczej rejestrowanych odmian określenie ich odporności na pleśń śniegową (Fusarium nivale), mączniaka prawdziwego (Blumeria graminis), rdzę brunatną (Puccinia recondita), rynchosporiozę (Rhynchosporium secalis), septoriozę liści i plew (Stagonospora ssp.), fuzariozę kłosów (Fusarium ssp.) i choroby podstawy źdźbła. Tak więc, pszenżyto przestało być „zdrowym zbożem”.
Wprowadzone do szerokiej uprawy w świecie pszenżyto heksaploidalne łączy w sobie wiele cech pozytywnych z gatunków rodzicielskich, z pszenicy wysoki potencjał plonowania, a z żyta większą tolerancyjność na słabsze gleby. Jest jednak i druga strona medalu. Pszenżyto jest porażane przez patogeny występujące na pszenicy i na życie.
Podobnie jak w innych gatunkach roślin uprawnych, współczesne odmiany są przeważnie jednoliniowymi genotypami, co oznacza, że są jednorodne pod względem wszystkich cech ocenianych w doświadczeniach rejestrowych, w tym i odporności na choroby. W konsekwencji uprawa jednej odmiany jest uprawą w monokulturze, co sprzyja szybkiemu rozprzestrzenianiu się wirulentnych szczepów i może prowadzić w sprzyjających warunkach dla rozwoju patogena do epifitozy. Tak było prawdopodobnie z wcześniej opisanym przypadkiem odmiany Lamberto, która w ciągu kilku lat była powszechnie uprawiana w Polsce i w Niemczech, co sprzyjało gwałtownemu rozprzestrzenieniu się szczepów wirulentnych w stosunku do tej odmiany.
Szczególnie w gospodarstwach o dużych obszarach uprawy pszenżyta i pszenicy, pamiętając, że oba gatunki są porażane przez te same patogeny, należy dążyć do uprawy odmian zróżnicowanych pod względem genetycznego uwarunkowania ich odporności. Zarówno odmiany pszenżyta, jak i pszenicy zarejestrowane w Polsce różnią się odpornością na ważne z punktu widzenia gospodarczego choroby. W warunkach polowych znacząca liczba odmian nowo wprowadzanych do uprawy jest dość odporna. W ostatnich kilku latach bezwzględnie najodporniejszą na główne choroby pszenżyta jest odmiana Moderato. W artykule przedstawiono ranking odporności odmian pszenżyta ozimego ocenianych w Porejestrowych Doświadczeniach Odmianowych. Znajomość poziomu odporności odmian na poszczególne choroby jest niezbędna w ich doborze do uprawy w zależności od stopnia nasilenia i częstości występowania danej choroby w gospodarstwie.
W zintegrowanych systemach uprawy element odporności odmian na patogeny jest istotny do zaplanowania doboru odpowiednich metod ochrony chemicznej i agrotechnicznej. W hodowli nowych odmian pszenżyta cechą wiodącą jest wysoki i stabilny plon ziarna, a następnie cechy związane z odpornością na stresy biotyczne i abiotyczne oraz wartością pokarmową w żywieniu zwierząt. Odporność na ważne gospodarczo choroby wywoływane przez grzyby jest stałym parametrem uwzględnianym w programach hodowlanych.
Małgorzata Kołaczyńska-Janicka