Nowe uwarunkowanie hodowli i efektywności produkcji bydła mięsnego w warunkach dostosowania gospodarstw do standardów UE

Alternatywa hodowli bydła mięsnego w gospodarstwach, które nie wytrzymają konkurencji w mlecznym kierunku użytkowania.

Co mogą zrobić gospodarstwa utrzymujące dotychczas bydło mleczne, które nie wytrzymają konkurencji w mlecznym kierunku użytkowania? Dotyczy to gospodarstw usytuowanych na glebach lekkich lub z dużym udziałem trwałych użytków zielonych, które mając dotychczas małe stado bydła (5-10 krów – w starym typie mięsno-mlecznym) nie mogą podjąć decyzji zaciągnięcia kredytów na: budowę nowych obór (nowoczesne, otwarte „dobrostanowe” obory, wyposażone w hale udojowe) lub na zakup jałówek rasy hf, m.in. dlatego, że nie otrzymają wyższych kwot mlecznych, które pozwolą rozwinąć intensywną produkcje mleka i rozszerzyć hodowlę przyszłego stada krów wysokomlecznych, sprzedać mleko w klasie ekstra i spłacić zaciągnięte kredyty.

Gospodarstwa takie powinny rozważyć alternatywę przestawienia swoich stad na eks-tensywny – mięsny kierunek użytkowania, tzn. stosując krzyżowanie towarowe wypierające, nasieniem buhajów mięsnych – wykorzystać krowy-matki do produkcji cieląt ciężkich – do wagi 250-300 kg, którą można uzyskać wyłącznie z wycieleń zimowych i wczesno-wiosennych tak, aby krowy-matki i ich cielęta przez 7-9 mies. mogły wypasać się na pastwisku (sezon letni) lub wykorzystać pasze zebrane z użytków zielonych (siano i sianokiszonka) oraz słomę zbożową (w pozostałych sezonach). W zależności od zasobów trwałych użytków zielonych zasadne jest rozważenie wejścia do pomocowych programów częściowo finansowanych przez UE w celu utworzenia czystorasowych stad bydła mięsnego, na drodze zakupu z dobrego źródła (ze stad krajowych lub z importu) jałówek cielnych, np. rasy Limousine, Charolaise, mięsny Simental itp.

Ekologiczne uwarunkowania hodowli bydła mięsnego
Ustawa o rolnictwie ekologicznym (Dz.U. 2001 Nr 38 poz. 452), może zainteresować hodowców, ponieważ na konwencję rolnictwa ekologicznego łatwiej jest uzyskać kredyt i przestawić gospodarstwa na produkcję bydła mięsnego. Ustawa reguluje: warunki prowadze-nia produkcji rolnej i przetwórstwa rolno-spożywczego metodami ekologicznymi oraz system kontroli i certyfikacji tej produkcji i tego przetwórstwa oraz obrót produktami rolnictwa ekologicznego a także ich znakowanie (art.1). Produkty rolnictwa ekologicznego to płody rolne nieprzetworzone oraz produkty z nich powstałe, w tym także zwierzęta, produkty i przetwory pochodzenia zwierzęcego, które zostały wyprodukowane metodami ekologicznymi, zgodnie z wymogami normy PN-EN 4501 („Wymagania ogólne dotyczące działania jednostek prowadzących systemy certyfikacji wyrobów) (rozdz.1, art 2).

Należy jednak pamiętać, że zwierzęta utrzymywane w ekologicznym gospodarstwie rolnym mogą pochodzić tylko z ekologicznych gospodarstw rolnych (rozdz.2, art. 4), jednak dopuszcza się samce spoza ekologicznego gospodarstwa rolnego, a w rozrodzie zwierząt zabrania się używania transferu zarodków. W chowie bydła mięsnego metodami ekologicznymi zabronione jest profilaktyczne stosowanie leków weterynaryjnych, ale dopuszcza się (rozdz.2, art. 9) m.in.:

  • stosowanie leków weterynaryjnych w razie konieczności ratowania życia zwierzęcia lub ulżenia w cierpieniu; okres karencji zastosowany dla pozyskiwanych surowców zwierzęcych jest w tym przypadku dwukrotnie dłuższy niż podany przez producenta leku, a zwierzęta tak leczone znakuje się odpowiednio,
  • stosowanie profilaktyczne i lecznicze środków pochodzenia ziołowego i preparatów homeopatycznych oraz np. kwasu mrówkowego, kwasu mlekowego i kwasu octowego oraz olejku mentolowego, tymolowego, eukaliptusowego lub kamforowego,
  •  zwierzętom zapewnia się, stosownie do wymogów gatunku, odpowiednią powierzchnię do przebywania w pomieszczeniach budynków inwentarskich oraz dostęp do wybiegów i pastwisk,
  • dopuszcza się przeprowadzanie zabiegów kastracyjnych w przypadkach uzasadnionych względami chowu danego gatunku.

W produkcji metodami ekologicznymi (rozdz. 2, art. 12) zabrania się m.in. stosowania hormonów i dodatków syntetycznych, a producent (art.13) musi prowadzić wykaz środków używanych do wytwarzania produktów rolnictwa ekologicznego oraz środków leczenia zwierząt, z podaniem źródła ich pochodzenia (wykazy należy przechowywać przez okres 3 lat).

Ustawa przewiduje dotację przedmiotową; producentowi (rozdz. 2, art. 15) wytwarzającemu w ekologicznym gospodarstwie rolnym produkty rolnictwa ekologicznego lub realizującemu program przestawiania gospodarstwa rolnego na produkcję metodami ekologicznymi przysługuje dotacja przedmiotowa na podstawie art. 72 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 155, poz. 1014, z 1999 r. Nr 38, poz. 360, Nr 49, poz. 485, Nr 70, poz. 778 i Nr 110, poz. 1255 oraz z 2000 r. Nr 6, poz. 69, Nr 12, poz. 136, Nr 48, poz. 550, Nr 95, poz. 1041, Nr 119, poz. 1251 i Nr 122, poz. 1315).

Oznakowanie zwierzęcia pochodzącego z ekologicznego gospodarstwa rolnego, w którym chów lub hodowla zwierząt prowadzone są metodami ekologicznymi, powinno umożliwić identyfikację producenta posiadającego to gospodarstwo a etykieta lub opakowanie środka spożywczego, który nie został wyprodukowany lub przetworzony metodami ekologicznymi, nie może zawierać napisów sugerujących, że środek ten jest produktem rolnictwa ekologicznego (rozdz. 4, art. 25).

Minimalne wymagania dla ekstensywnego utrzymania bydła mięsnego
Obowiązującym w Polsce dokumentem, regulującym minimalne wymagania utrzyma-nia bydła mięsnego, jest Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, z dnia 2 września 2003 r, który precyzuje, że zwierzęta gospodarskie utrzymuje się (rozdz. 1, par. 3.1): w pomieszczeniach gospodarskich lub w systemie otwartym. Jeżeli utrzymywane są w syste-mie otwartym należy im zapewnić możliwość ochrony przed niekorzystnymi warunkami at-mosferycznymi i zwierzętami drapieżnymi (np. zdziczałe, bezpańskie psy) – nie precyzując w tym zakresie ustaleń szczegółowych. Wydaje się jednak ważne, że w przypadku utrzymania bydła mięsnego w budynkach „otwartych”, ze stałym dostępem do obszernych okólników „powierzchnia pod dachem” na jedną sztukę powinna wynosić dla jałówki – co najmniej 10 m2, krowy z cielęciem – 15 m2 i buhaja – 20 m2. Takie właśnie zalecenia kierowane są do hodowców przez zootechników oceny i selekcjonerów Polskiego Związku Hodowców i Producentów Bydła Mięsnego, ponieważ warunki chowu w gospodarstwach ekologicznych są zbieżne z dobrostanem matek odchowujących cielęta i jałówek reprodukcyjnych, wysoką efektywnością produkcji i długowiecznością krów.

Ten ważny akt prawny (rozporządzenie weszło w życie 1 maja 2004r), w sprawie mi-nimalnych warunków utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dzien-nik Ustaw Nr 167) precyzuje, że zwierzęta gospodarskie można utrzymywać w pomieszczeniach inwentarskich i w systemie otwartym (rozdz. 1, par. 3.1); określa także warunki utrzymania bydła mięsnego – jako równorzędne i obowiązujące w Polsce.

Utrzymanie zwierząt gospodarskich w pomieszczeniach inwentarskich, (z wyjątkiem lisów polarnych, lisów pospolitych, jenotów, norek i tchórzy). W tekście Rozporządze-nia Ministra z dnia 2 września 2003r ustala się (paragraf 16), że w systemie utrzymania bydła powierzchnia, na jedną sztukę powinna wynosić dla: jałówki – co najmniej 10 m2, krowy – 15 m2, buhaja – 20 m2. W chowie bydła mięsnego ustawa postanawia, że cielęta utrzymuje się przy matkach. Ważne dla dobrostanu zwierząt gospodarskich są: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 czerwca 2004 r, w sprawie szczegółowych wymagań wete-rynaryjnych w handlu zwierzętami (Dz.U.Nr 142, poz. 1512) oraz Ustawa z dnia 10 grudnia 2003 r, o kontroli weterynaryjnej w handlu (Dz.U.z 2004. Nr 16, poz. 145).

Utrzymanie zwierząt gospodarskich w systemie otwartym z wyjątkiem kur, indy-ków, strusi …i cieląt, do ukończenia 2 tyg. życia utrzymywanych bez matki; (uwaga: jeżeli cielę utrzymywane jest razem z matką do wieku 6-7 mies. życia może być utrzymywane w systemie otwartym). Zwierzętom gospodarskim utrzymywanym w systemie otwartym należy zapewnić możliwość ochrony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i zwierzętami drapieżnymi (!). Z zootechnicznego punktu widzenia system „otwarty” oznacza utrzymanie zwierząt:

a. w budynkach „otwartych” (jak: zadaszenia, szopy i budynki, które nie mają ścian zamkniętych, np. brak jednej lub kilku ścian); zaleca się w takich przypadkach stosowanie zasłon i kurtyn (mogą być stałe lub podnoszone), głównie dla bydła mlecznego. W takich pomieszczeniach może być utrzymywane także bydło mięsne. Budynki „otwarte” dla bydła mięsnego powinny mieć dostępne okólniki lub obszerne ogrodzone wybiegi.

b. bez budynków – na pastwiskach w lecie (minimum na 1 krowę z cielęciem powierzchnia ogólna pastwisk powinna wynosić około 0,5 ha) a także w w sezonie zimowym, o ile zapewni się schronienie w postaci „zasłon” przed wiatrem (szopy, zadaszenia) lub usytuuje się miejsca legowiskowe np. przy ścianie zadrzewień (najlepsze są wyżej położone w rozłogu pastwisk miejsca założone na skraju lasów, zwykle z założonymi „koplami” ścielonymi słomą. Takie, bezbudynkowe, całoroczne utrzymanie bydła mięsnego preferują znane hodowle w Agrofirmie Witkowo (woj. Zachodniopomorskie) lub Radan-1 (Dolnośląskie). Obowiązuje tu jednak zasada, że w każdym stadzie bydła mięsnego nie należy zmieniać raz ustalonego systemu utrzymania, co oznacza, że bydło przyzwyczajone do systemu „otwartego” nie może być zamykane „od czasu do czasu” w budynkach inwentarskich i odwrotnie – stado utrzymywane w budynku zamkniętym nie może być „okresowo” utrzymywane poza budynkiem, zwłaszcza w nocy i sezonie zimowym.Szczegółowe zasady utrzymania bydła mięsnego można także znaleźć w pracy zbiorowej pod kier. Henryka Jasiorowskiego, pt. „Poradnik producenta żywca wołowego, 2005, Wyd. Twigger Conf.Ltd. Projekt SAPARD PL-6-02/02, ss. 160.

Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE (produkcja bydła i żywca)
W materiałach szkoleniowych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej pod tytułem: „Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE – Produkcja bydła i żywca (Wyd. pierwsze luty 2005 ss.42; ISBN 83-89218-78-8), podany jest szczegółowy audyt przepi-sów merytorycznych i formalnych dla gospodarstw zajmujących się hodowlą bydła mięsnego i produkcją żywca wołowego w dostosowaniu do obowiązujących norm. Dotyczy to zwłaszcza tych hodowców, którzy chcą wykorzystać dofinansowania lub korzystać z tzw. linii kre-dytowych, wspomaganych funduszami UE.

Ważniejsze, z zootechnicznego punktu widzenia reguły w tym dokumencie przewidują szczegółowe kontrole np.:

  • żywienia bydła, które jest głównym czynnikiem decydującym o efektach produkcyjnych oraz stanie zdrowia zwierząt. Zwierzęta powinny otrzymywać zbilansowane dawki pokarmowe, stosownie do wieku i swojej masy ciała, w oparciu o przygotowany plan żywienia uwzględniający zapotrzebowanie na białko, energię, związki mineralne i witaminy, a przyrosty bukatów nie powinny być niższe niż 800-1000 g/dzień;
  • odnośnie pasz i karmienia; pasze powinny być zadawane dwa razy dziennie (rano i wieczorem), z dużym udziałem pasz gospodarskich. Szczególnie wartościową paszą objętościową w żywieniu opasów jest kiszonka z kukurydzy (dojrzałość woskowa). W żywieniu krów matek – zwraca się uwagę na okresy największego zapotrzebowania na składniki pokarmowe (okres krycia, okres ciąży, początek laktacji) w tym również na niedobory skład-ników mineralnych a cielęta w wieku 3-6 miesięcy powinny być chowane przy matkach z wykorzystaniem pastwiska;
  • dozoru nad zwierzętami; bydło mięsne powinno się doglądać, co najmniej je-den raz dziennie. W przypadku podejrzenia wystąpienia choroby zakaźnej zwierząt, a w szczególności poronienia u bydła, objawów neurologicznych u zwierząt, zmian o charakterze krost, pęcherzy, nadżerek lub wybroczyn na skórze i błonach śluzowych zwierząt kopytnych oraz znacznej liczby nagłych padnięć posiadacz zwierzęcia jest obowiązany do niezwłoczne-go powiadomienia o tym: powiatowego lekarza weterynarii, lekarza weterynarii lub wójta (burmistrza, prezydenta). W zaistniałej sytuacji zwierzęta należy pozostawić w miejscu ich przebywania, nie wprowadzać i nie wyprowadzać ich z gospodarstwa. Obecnie obowiązkowi zwalczania z urzędu podlega 27 chorób zwierząt, w tym: pryszczyca (Foot and mouth dise-ase), wścieklizna (Rabies), gruźlica bydła (Bovine tuberculosis), bruceloza bydła (B. Abor-tus), enzootyczna białaczka bydła (Enzootic bovine leucosis) oraz gąbczasta encefalopatia bydła, inaczej BSE (Bovine spongiform encephalopathy). Natomiast obowiązkowi rejestracji podlega 41 chorób zwierząt, w tym m.in.: paratuberkuloza (Paratuberculosis), listerioza (Li-steriosis), taksoplazmoza (Taxoplasmosis), zakaźne zapalenie nosa i tchawicy (IBR/IPV), gorączka Q,Coxiella burnetii (Q fever) oraz salmonelloza bydła (Salmonellosis of cattles).

Omawiany dokument szczegółowo podaje przepisy chroniące środowisko, a zwłasz-cza reguluje gospodarkę nawozami naturalnymi, które powinny być przechowywane w po-mieszczeniach inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych przed przenikaniem wycieku do gruntu oraz posiadających instalację odprowadzającą wyciek do szczelnych zbiorników. Nawozy naturalne w postaci płynnej należy przechowywać w szczel-nych zbiornikach o odpowiedniej pojemności. Zgodnie z ustawą o nawozach i nawożeniu, pojemność wymagana dla urządzeń do przechowywania nawozów naturalnych płynnych po-winna umożliwiać 4-miesięczny okres ich składowania, a zgodnie z programami działań na Obszarach Szczególnie Narażonych (OSN), pojemność ta powinna wystarczyć na okres 6 miesięcy. Do ważniejszych dostosowań gospodarstwa hodowlanego do standardów UE nale-ży zaliczyć obligatoryjną budowę płyt obornikowych i zbiorników na gnojówkę: płyta obornikowa -3,5 m2 /1 DJP na OSN, a 2,5 m2 /1 DJP na pozostałych obszarach – system na płytkiej ściółce, zbiornik na gnojówkę i wody gnojowe -2,5 m3 /1 DJP na OSN, a 2,0 m3 /1 DJP na pozostałych obszarach – system na płytkiej ściółce zbiornik na gnojowicę -10 m3 /1 DJP na OSN, 7 m3 /1 DJP na pozostałych obszarach – system bezściółkowy, dawka nawozu naturalnego zastosowana w ciągu roku nie może zawierać więcej niż 170 kg (N) w czystym składniku na 1 ha UR. Taka ilość w przybliżeniu odpowiada 45 m3 gnojowicy, lub 40 m3 dobrej jakości gnojówki lub 40 t obornika.

Przy utrzymaniu zwierząt na głębokiej ściółce budowa płyt i zbiorników może występować w różnym zakresie lub wcale, zależnie od rodzaju i ilości stosowanej ściółki i czasu przechowywania obornika pod zwierzętami. Współczynniki przeliczeniowe na DJP: krowy (ok. 500 kg) -1,0, jałówki cielne- 1,0, jałówki pow.1 roku -0,8, jałówki od 0,5 do 1 roku -0,3, cielęta do 0,5 roku -0,15, buhaje (pow. 600 kg) -1,4.

Okres dostosowania gospodarstw polskich hodowców i producentów bydła mięsnego do standardów UE wymaga legislacji w zakresie prawa polskiego (ranga ustaw i rozporządzeń ministra) oraz obowiązkowego wdrożenia audytu w celu kontroli gospodarstw ubiegają-cych się o status „standardowego dostosowania”.

Prof. dr hab. Aleksander Dobick
Instytut Hodowli Zwierząt Akademia Rolnicza we Wrocławi