Kwasica żwacza – przyczyny i zapobieganie

Kwasica żwacza, zwłaszcza jej postać subkliniczna, jest jednym z najczęstszych i najpoważniejszych w skutkach zagrożeń w uzyskiwaniu wysokiej wydajności mleka od krów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej (HF). Płyn żwacza krowy chorej na kwasicę ostrą ma pH poniżej 5.0-5.2, natomiast w stanach subklinicznych pH wynosi poniżej 5.5 i utrzymuje się przez większą część doby. Określenie kwasica rozciąga się także na kwasicę metaboliczną, czyli na niefizjologicznie wysoka kwasowość krwi będącą następstwem kwasicy żwacza.

Podstawowym czynnikiem sprzyjającym w subklinicznej kwasicy jest (1) konieczność pokrycia wysokiego zapotrzebowania krowy na energię, co w praktyce realizowane jest przez duży udział pasz treściwych, łatwo fermentujących w żwaczu. Szczególnie sprzyjające kwasicy są ziarna zbóż, których skrobia łatwo fermentuje w żwaczu, a więc pszenica czy owies. Najmniej podatna na rozkład w żwaczu jest skrobia z ziarna kukurydzy oraz z sorgo. Wszelkie czynniki działające na ziarna zbóż, w tym między innymi mielenie, płatkowanie w środowisku pary wodnej czy gniecenie zwiększają powierzchnię ziarna lub żelatynizują skrobię, co zwiększa jej podatność na fermentację w żwaczu i sprzyja kwasicy.

Pobranie łatwo fermentujących węglowodanów powoduje wzrost wszystkich bakterii zasiedlających żwacz i produkcję dużych ilości LKT, co w efekcie obniża pH płynu żwacza i w konsekwencji hamuje namnażanie się bakterii celulolitycznych, a stymuluje namnażanie się bakterii amylolitycznych czy wykorzystujących cukier, w tym Streptococus bovis. Odczyn pH poniżej 5.2 praktycznie usuwa ze żwacza bakterie celulolityczne i pierwotniaki. Bakterie amylolityczne i bakterie wykorzystujące cukier produkują LKT szczególnie kwas propionowy oraz kwas mlekowy. Na przykład produkuje go wspomniany S. bovis. Inny izomer kwasu mlekowego produkują żwaczowe bakterie kwasu mlekowego (Lactobacillus). Dodatek pasz zawierających łatwo fermentujące węglowodany powoduje gromadzenie się znacznych ilości kwasu mlekowego, tak izomeru D jak i L. Kwas mlekowy ulega szybszej dysocjacji w żwaczu niż LKT, dlatego bardziej niż one obniża pH płynu żwacza. Gdy pH spada poniżej 4.7 zmniejsza się tempo namnażania S. bovis i rozwijają się bakterie kwasu mlekowego, produkujące coraz większe ilości tego kwasu. Nadmiar kwasu mlekowego, przewyższający zdolności buforowe żwacza, prowadzi w końcu do unieruchomienia motoryki żwacza oraz do zginięcia mikroflory, a więc do ustania fermentacji. Część kwasu mlekowego (izomerów D i L) wchłaniana jest ze żwacza do krwi. Gdy ilość gromadzonego kwasu mlekowego wzrasta, wzrasta również możliwość jego wchłaniania do krwi. Nadmiar kwasu mlekowego we krwi powoduje stan kwasicy metabolicznej. Zmniejsza się stężenie dwuwęglanów i Ca. W efekcie zmniejsza się pH krwi oraz pogarsza się bilans elektrolitów i równowaga kwasowo-zasadowa. Taka krew nie może odprowadzać CO2 z komórek. Wysokie ciśnienie osmotyczne masy pokarmowej oraz biegunki powodują utratę wody z krwi oraz zwiększoną produkcję erytrocytów przez śledzionę (wzrasta hematokryt).

W stanach ostrych kwasicy pH płynu żwacza może osiągnąć wartość pKa kwasu mlekowego. Tak niskie pH powoduje zatrzymanie motoryki żwacza, zahamowana jest także fermentacja w żwaczu (brak produkcji LKT). Błona śluzowa żwacza jest niszczona przez nagromadzone kwasy, co ułatwia przechodzenie do organizmu bakterii powodujących na przykład ropnie wątroby. Obniżenie pH płynu żwacza ma również ujemny wpływ na dalsze odcinki przewodu pokarmowego. Może na przykład powodować stan zapalny błony śluzowej jelita cienkiego i wpływać na populację bakterii w jelicie gruby, powodując na przykład biegunki.

W stanach subklinicznej kwasicy, znacznie powszechniejszej w praktyce, uszkodzenia błony śluzowej nie są tak znaczne, jednak populacja mikroorganizmów nie jest stabilna. Istnieje potencjalna możliwość namnażania się bakterii amylolitycznych oraz bakterii kwasu mlekowego. Konsekwencją kwasicy subklinicznej są bardzo często zmiany ochwatowe, pojawiające się na kończynach po około 2-3 miesiącach od początków kwasicy. Krowy chorujące na subkliniczną kwasicę są również bardziej podatne na zatrzymanie łożyska, zaleganie okołoporodowe oraz mają zmniejszoną odporność na infekcje. Niestety stany subklinicznej kwasicy nie są często rozpoznawane przez hodowców, co ma istotne konsekwencje ekonomiczne.

Istotne dla rozwoju kwasicy subklinicznej jest również (2) słabsze naturalne buforowanie śliną kwasów powstających w żwaczu. Mniejsza ilość śliny wydzielanej przez ślinianki wynika ze skarmiania pasz (dawek pokarmowych) nadmiernie rozdrobnionych. To z kolei jest następstwem po pierwsze dużego udziału w dawce astrukturalnych pasz treściwych, a po drugie z nadmiernego rozdrobnienia pasz objętościowych (cięcie materiału kiszonkowego przed zakiszaniem + rozdrabnianie pasz objętościowych przez noże w wozie paszowym). Stosunkowo nowym powodem subklinicznej kwasicy żwacza jest (3) wybieranie (sortowanie) pasz z dawki pokarmowej. Jeżeli krowa ma możliwość selektywnego pobierania pasz z TMR-u, który teoretycznie powinien być tak zmieszany, aby to wybieranie uniemożliwić, najczęściej wybiera wspomniane wcześniej astrukturalne, łatwo fermentujące pasze treściwe.

Powodem kwasicy ostrej jest najczęściej (5) nagła zmiana dawki pokarmowej zawierającej pasze objętościowe na dawkę zawierającą dużo pasz treściwych, co zdarza się często w okresie po wycieleniu.

  • Głównymi objawami kwasicy są:
  • zmniejszenie (kwasica subkliniczna) lub utrata apetytu (kwasica ostra)
  • zmniejszenie wydajności mleka oraz zawartości tłuszczu w mleku (często poniżej 3.0 % w stanach kwasicy ostrej i poniżej 3.5 % w kwasicy subklinicznej)
  • zmniejszenie masy ciała i pogorszenie kondycji zwierzęcia (kwasica subkliniczna)
  • biegunki, luźny kał
  • apatia, zobojętnienie
  • owrzodzenia kończyn lub ochwat bydła (kwasica subkliniczna)
  • w rzadkich przypadkach upadek zwierzęcia (kwasica ostra).

Zwierzęta chore na kwasicę mogą ponadto chorować na ropnie wątrobowe i przerostowe, a wszystkie mają przewlekłe zapalenie błony śluzowej żwacza.

W przypadku pojawienia się pierwszych objawów kwasicy ostrej należy bezwzględnie usunąć z dawki pasze zawierające łatwo fermentujące węglowodany, podając przy tym dobrej jakości pasze objętościowe, najlepiej siano łąkowe. Pomoc lekarza weterynarii polega zwykle na dożylnym podaniu elektrolitów czy buforów dwuwęglanowych, a także na osłonowym podawaniu antybiotyków.

  • W profilaktyce kwasicy subklinicznej należy:
  • systematycznie przyzwyczajać zwierzęta do pobierania dawek pasz treściwych, co jest szczególnie ważne u krów w fazie rozdajania dzielić dawkę pasz treściwych na kilka odpasów (do 3 kg paszy treściwej na 1 odpas)
  • kontrolować udział węglowodanów niestrukturalnych w dawce pokarmowej przez stosowanie właściwych systemów bilansowania dawek pokarmowych
  • unikać skarmiania pasz nadmiernie rozdrobnionych, zmielonych – kontrolować spożycie włókna strukturalnego (włókna fizycznie efektywnego)
  • często kontrolować spożycie paszy, zwłaszcza gdy w dawce znajduje się dużo pasz treściwych
  • stosować substancje buforujące pH płynu żwacza
  • stosować system żywienia TMR lub PMR
  • uniemożliwiać wybieranie (sortowanie) pasz z TMR-ów.

W zapobieganiu kwasicy subklinicznej szczególnie istotna jest kontrola spożycia węglowodanów niestrukturalnych (skrobi) i strukturalnych (włókna fizycznie efektywnego). O ile skrobia w dawce pokarmowej powoduje powstawanie dużych ilości LKT i kwasu mlekowego, o tyle włókno w paszy, zwłaszcza podane w cząsteczkach paszy o odpowiedniej wielkości, decyduje o właściwej strukturze treści pokarmowej w żwaczu (struktura „gąbki”) oraz o tempie i ilości wydzielanej śliny.

W nowoczesnej profilaktyce kwasicy subklinicznej należy również zwrócić uwagę na dostęp do stołu paszowego (szerokość dostępu) oraz dominację krów w stadzie. Krowy dominujące stoją przy stole paszowym zaraz po podaniu TMR-u, wybierając z niego pasze sprzyjające kwasicy. Z kolei krowy zdominowane podchodzą do stołu paszowego po tych pierwszych i jedzą w ciągu doby rzadziej, a więcej na jeden odpas, co również sprzyja kwasicy. Udowodniono, że częstsze zadawanie paszy na stół paszowy może ograniczyć prawdopodobieństwo kwasicy.

Prof. dr hab. Zygmunt M. Kowalski
Akademia Rolnicza w Krakowie
Ferma Bydła 2007

Prof. dr hab. Zygmunt M. Kowalski