Jak zapobiegać występowaniu w mleku zwiększonej ilości komórek somatycznych (LKS)?

Przetwórcy i konsumenci stawiają producentom mleka coraz większe wymagania jakościowe. W mleczarstwie poziom komórek somatycznych (LKS) zawartych w mleku decyduje o określeniu jego klasy.

W mleku klasy ekstra dopuszczalny ich poziom to 400 tysięcy w 1mililitrze. Komórki somatyczne to obumarłe komórki tkanki gruczołowej oraz leukocyty, które w czasie udoju przechodzą do mleka. Właśnie ich liczba określa jakość surowca. Spełnienie wymogów odnośnie zawartości komórek somatycznych w mleku przysparza producentom mleka najwięcej problemów. Przyjmuje się, że mleko ze zdrowego wymienia zawiera około 100 tys./ml komórek somatycznych. Przy czym im młodsza krowa, tym mniej w mleku komórek. Zdrowa krowa w 1 laktacji nie powinna mieć więcej niż 35 tys./ml komórek, w 2 laktacji ok. 50 tys./ml, w 3 laktacji ok. 60 tys./ml, w 4 laktacji ok. 85 tys./ml. Liczba komórek somatycznych wiąże się ze stanem zdrowotnym wymienia.

W przypadku wystąpienia stanu zapalnego liczba tych komórek może wynosić od kilku do kilkunastu, a nawet do kilkudziesięciu mln/ml. Występowanie nadmiernej ilości tych komórek w mleku świadczy o stanie zapalnym wymienia – mastitis. Stan zapalny wymienia niekorzystnie wpływa na jakość produktów wytwarzanych z mleka, gdyż obniża się w nich zawartość tłuszczu i laktozy, niszczona jest kazeina – podstawowe białko niezbędne do produkcji serów, wzrasta ilość wolnych kwasów tłuszczowych, co utrudnia przebieg dojrzewania serów, a zwiększona zawartość sodu i chloru nadaje mleku słonawy smak.

Liczba komórek somatycznych zmienia się w zależności od wieku krowy, pory roku, okresu laktacji, występowania rui, jednak należy pamiętać, że najczęściej jest ona miernikiem źle przeprowadzonego udoju lub zapalenia strzyków. Niestety, nie wszyscy rolnicy spełniają podstawowe warunki zapewniające produkcję mleka wysokiej jakości. A ich rola, jako producentów mleka jest najważniejsza w całym procesie wytwarzania przetworów mlecznych – są oni odpowiedzialni za uzyskanie wysokiej jakości surowca.

Głównymi przyczynami powodującymi wzrost zawartości komórek somatycznych w mleku są:
brud, wilgoć i przeciągi w oborze,
urazy mechaniczne wymienia (stłuczenia, uderzenia, rana na strzyku),
drażnienie wymienia w wyniku niesprawnie działającej dojarki i zużytych, popękanych i chropowatych wewnątrz gum strzykowych; pustodoju, niedokładnego wydojenia krów,
niewygodne (zbyt krótkie) stanowisko w oborze,
wysokie temperatury,
złej jakości pasze lub gwałtowne przejście z żywienia np. zimowego na letnie.

Wzrost ilości komórek somatycznych w mleku obserwuje się również u krów:
krótko przed zasuszaniem (wydajność około 2 litry /dzień lub krowy dojone tylko raz dziennie),
po wycieleniu w czasie wytwarzania siary,
w czasie rui,
chorych na stany zapalne narządów rodnych (np. zapalenie jajników i jajowodów, ropomacicze, ronienia itp.),
cierpiących na schorzenia kończyn (zanokcica, wrzody, ropnie – zwłaszcza na kończynach tylnych),
zarobaczonych,
żywionych złej jakości paszami (zgniłe, zapleśniałe, przemarznięte),
przy braku dostatecznej ilości wody,
przy braku mikroelementów w dawce pokarmowej,
w czasie upałów w miesiącach letnich – wpływ na to ma stres spowodowany wysoką temperaturą, a także mechaniczne drażnienie wymion przy wychodzeniu krów na pastwisko,
przy wszelkich bodźcach wywołujących stres i niepokój zwierząt.

LKS zmienia się w zależności od wielu czynników, także tych, na które producent nie ma dużego wpływu:
W okresie letnim na ogół występuje podwyższenie zawartości komórek somatycznych, co spowodowane jest wysoką temperaturą, podrażnieniami wywołanymi ukąszeniami owadów oraz urazami wymion, do których dochodzi podczas wypasania;
Z wiekiem zwierzęcia zwiększa się ilość LKS, gdyż wraz z kolejnymi laktacjami rośnie ilość złuszczających się komórek nabłonka wymienia;
W okresie laktacji występuje wzrost LKS, co wynika z fizjologii zwierzęcia i jest zjawiskiem całkowicie normalnym;
Bardzo często wzrost tego parametru zauważa się także bezpośrednio przed zasuszeniem, co wcale nie musi być związane z występowaniem jakiegokolwiek czynnika chorobotwórczego;
Okres rui, to okres, w którym standardowo wzrasta liczba komórek somatycznych w mleku;

Jeżeli dój przeprowadzany jest na stanowiskach, przed jego rozpoczęciem trzeba usunąć nagromadzony obornik i podścielić suchą i czystą ściółkę. Czysta ściółka pozwoli na utrzymanie czystych wymion. Należy również pamiętać o przewietrzeniu obory przed udojem. Punktualność doju także wpływa na jakość mleka. Nieregularne rozpoczynanie doju lub jego opuszczenie powoduje obniżenie mleczności, może nawet doprowadzić do stanów zapalnych gruczołu mlekowego. Należy zatem przestrzegać regularnych pór udoju. Bakterie, które wywołują schorzenia wymion mogą być przenoszone także za pomocą niedomytych rąk, brudnych ścierek i odzieży roboczej oraz rzadko zmienianego płynu dezynfekcyjnego. Czynniki te powodują również wtórne zanieczyszczenie mleka bakteriami, pogarszając jego jakość. Dlatego bardzo ważne jest, aby utrzymywać odpowiednią higienę udoju.

Nie należy zapomnieć o utrzymaniu aparatu udojowego w należytej czystości chociażby stosując we właściwych ilościach środki myjące. Warto pamiętać także o stosowaniu przeddajania, czyli usunięcia kilku strug mleka z każdego strzyka przed rozpoczęciem właściwego dojenia. Ten zabieg ma za zadanie usunięcie bakterii i komórek somatycznych ze strzyków, ponieważ najwięcej ich zawiera pierwsza partia mleka.

Kolejną ważną czynnością, którą należy zastosować przed udojem to mycie strzyków specjalnym środkiem dezynfekującym lub przeprowadzenie kąpieli w roztworze tego preparatu przed założeniem przyrządu udojowego. Podczas mycia i osuszania wymienia powinno się przeprowadzić jego masaż, co przygotuje zwierzę do udoju. Przedojowa dezynfekcja strzyków jest równie ważna – unieszkodliwia większość czynników chorobotwórczych, jakie zostały na skórze wymienia po doju oraz zapewnia ochronę gruczołu mlekowego.

Kolejnym ważnym elementem mającym wpływ na ilość LKS w mleku jest odpowiedni system żywienia. Ogromne znaczenie w profilaktyce zapalenia gruczołu mlekowego ma wybór odpowiedniej diety dla bydła mlecznego.

Przyczyną wzrostu LKS mogą być takie błędy, jak:
Skarmianie pasz złej jakości – spleśniałych, przemarzniętych;
Radykalne zmiany sposobu żywienia, nie uwzględniające fizjologii zwierząt;
Zadawanie pasz źle zbilansowanych, zwłaszcza pod kątem energii;
Skarmianie mieszanek ubogich w mikro i makroelementy, co obniża odporność zwierząt na drobnoustroje chorobotwórcze;
Nie zapewnienie krowom stałego dostępu do świeżej, czystej wody;
Zapobieganie podwyższaniu liczby komórek somatycznych w mleku jest najłatwiejszą i najtańszą metodą postępowania. Pomocnym może być specjalistyczny dodatek witaminowo-mineralny Bestermine Somi. Odpowiednio dobrany skład witaminowo-mineralny redukuje i utrzymuje na niskim poziomie LKS. Bestermine Somi chroni wątrobę przed otłuszczeniem, a szczególnie zwiększenie odporności krów i poprawę parametrów rozrodu.
W przypadku znacznego podwyższenia LKS w mleku doskonale sprawdza się w terenie mieszanka witaminowo-mineralna Bestermine Somi-Extra. Produkt zawiera nowatorską formułę, której celem jest pobudzenie działania makrofagów do likwidacji składników morfotycznych krwi (zwiększenie systemu odpornościowego organizmu).
Przy zwalczaniu mastitis trzeba pamiętać nie tylko o zapewnieniu higieny wymienia i pozyskiwania mleka, ale też o stosowaniu pełnej terapię i profilaktyki w okresie zasuszania oraz bezzwłocznie leczyć kliniczne postaci mastitis, a w przypadku pojawienia się zapalenia gruczołu mlekowego natychmiast odizolować chore osobniki od reszty stada.

Podsumowanie

Profilaktyka i eliminowanie problemu podwyższonego poziomu komórek somatycznych w mleku – Identyfikacja problemu:
regularna kontrola wyników próbnego udoju, identyfikacja krów, u których występuje niepokojąco wysoki poziom komórek somatycznych;
pobranie od krów dających mleko o podwyższonym parametrze LKS próbek na posiewy, wykonanie antybiogramów i identyfikacja właściwych szczepów bakterii;

Drobnoustroje wywołujące zapalenia wymienia:
1. streptococcus agalactiae;
2. staphylococcus aureus;
3. streptococcus dyslactiae;
4. streptococcus uberis;
5. escherihia coli

Higiena doju:
krowy chore należy doić jako ostatnie, by nie dopuścić do przenoszenia się bakterii na pozostałe osobniki, natomiast pierwiastki doić jako pierwsze;
używać ściereczek do czyszczenia wymion dla każdej sztuki oddzielne, a przy chorych sztukach oddzielne również na każdy strzyk;
starać się osuszać strzyki po czyszczeniu i używać do osuszania strzyków suchych ściereczek
dipping po doju – preparaty błonotwórcze mające na celu odkażenie, pielęgnację oraz regenerację skóry strzyków.
przez pół godziny po zakończeniu doju nie pozwalać krowom kłaść się;
utrzymywać urządzenia udojowe w należytej higienie, używając do ich dezynfekcji odpowiednich środków, przeprowadzać okresowe przeglądy dojarek, wymieniać gumy strzykowe, co pół roku;

Higiena legowisk:
• stosować okresowo wapno gaszone na część legowiskową, szczególnie na tylne części legowisk (pod ściółkę);
• stosować w miarę możliwości dużo świeżej dobrej słomy, „czystej”, bez grzybów (np. przechowywanej pod przykryciem);

Żywienie
nie stosować w żywieniu przegrzanych i nadpsutych kiszonek i siana;
stosować dobrze zbilansowaną dawka pokarmową;
podawać specjalistyczne dodatki mineralno-witaminowe wspomagające walkę z problemem najlepiej Bestermine Somi, który zapewnia poprawę mechanizmów obrony przed infekcją;

Selekcja
brakowanie najbardziej problematycznych sztuk, szczególnie w przypadku nosicielek gronkowca złocistego (staphylococcus aureus);
selekcjonowanie stada remontowego, nie należy zostawiać do odchowu cieliczek, których matki miały tendencje do podwyższonego poziomu komórek somatycznych w mleku;

Pozostałe czynniki
stosowanie autoszczepionek;
stosowanie ochrony antybiotykowej w okresie zasuszenia;

Komórki somatyczne

Komórki somatyczne to obumarłe komórki tkanki gruczołowej oraz żywe i obumarłe białe ciałka krwi. Mleko z poszczególnych ćwiartek może mieć zróżnicowaną liczbę komórek somatycznych. Wynika to z aktywnej obrony strzyków przed bakteriami wnikającymi do kanałów strzykowych. Ich zawartość zmienia się podczas doju. Pierwsze strugi mleka spływające z zatok strzyków zawierają najwięcej komórek, a najmniej w połowie doju.

Latem zawartość komórek somatycznych w mleku jest wyższa niż w okresie zimowym. Latem w większości stad dochodzi do wzrostu komórek somatycznych w mleku zbiorczym nawet o 100 i więcej tys./ml. Ze wzrostem komórek somatycznych należy się liczyć również w związku z występowaniem wszelkich stanów zapalnych w organizmie np. racice, narządy rodne. Krowy ze zwiększoną zawartością komórek somatycznych produkują mniej mleka, gorszej jakości.

W mleku po doju zawartość komórek somatycznych ma wartość stałą i nie zależy od warunków przechowywania i schładzania. Mleko o wysokiej zawartości komórek somatycznych ma zmieniony skład i sprawia trudności w przerobie, a produkty z niego wytworzone są gorszej jakości i łatwo się psują.

Wykorzystać co miesięczną informację o zawartości komórek somatycznych w mleku u krów ocenianych

Hodowcy posiadający stado pod oceną użytkowości mlecznej otrzymują miesięczną informację o zawartości tych komórek w mleku u każdej krowy dojonej. Na podstawie tej informacji i jej analizy krowy można podzielić na trzy grupy:

Pierwsza – z optymalną zdrowotnością wymion. Krowy mają niski poziom komórek somatycznych i wykazują małe różnice z dnia na dzień. Liczba komórek somatycznych tych krów utrzymuje się poniżej 250 tys./ml.

Druga – to krowy, u których LKS (liczba komórek somatycznych) wzrasta szybko od niskiego do wysokiego poziomu, a następnie w ciągu paru dni wraca do poziomu wyjściowego. Spowodowane to jest silną infekcją bakteryjną, która została skutecznie opanowana przez własny system odpornościowy.

Trzecia – to krowy, u których bardzo często występuje wysoki poziom komórek somatycznych i które wykazują bardzo duże zróżnicowanie zawartości tych komórek z dnia na dzień. W tej sytuacji system odpornościowy krowy nie jest w stanie skutecznie zwalczyć infekcji i bakterie mogą przetrwać w wymieniu. Krowy te wymagają szczególnej uwagi, gdyż mogą być niezauważone jako zwierzęta cierpiące na chroniczny stan zapalny wymienia.

Stan alarmowy i czuwania to powyżej 250 tysięcy komórek somatycznych

Szczególną uwagę należy zwrócić na krowy, u których dwa lub trzy razy w czasie trzech kolejnych kontroli mleczności (a więc niekoniecznie po sobie) LKS przekroczyła 250 tys./ml. U tych krów mogą być poważne problemy zdrowotne wymion, nawet, jeśli nie wystąpią widoczne objawy zapalne. Krowy, u których LKS przekroczyła 250 tys. tylko podczas ostatniej kontroli, również należy dokładnie obserwować. Mogą one same pokonać infekcję lub też może to być początkiem przewlekłych problemów z wymieniem. Najlepiej jest od tych krów pobrać próbki z każdej ćwiartki, aby stwierdzić, jaki typ drobnoustrojów wywołał istniejący stan.

Dodatkowo można przeprowadzić test wrażliwości wykrytych szczepów bakteryjnych na różne antybiotyki, w celu ustalenia najskuteczniejszego leczenia. Tak postępuje się w wielu krajach, a wykonujące badania laboratoria weterynaryjne są często zlokalizowane przy laboratoriach związków kontroli mleczności. Jest to duże ułatwienie organizacyjne „próbki weterynaryjne” trafiają do badań szybko i tym samym transportem, co próbki z kontroli mleczności. Jeżeli badania wykazują ten sam rodzaj bakterii, to stanowi wskazówkę, gdzie należy szukać źródła pochodzenia problemów zdrowotnych wymion w stadzie.

dr inż. Romualda Danków, dr inż. Dorota Cais-Sokolińska, prof. dr hab. Jan Pikul – Katedra Technologii Mleczarstwa, Wydział Nauk o Żywności i Żywieniu – Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu